I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

O‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarning yoki jism qismlarining bir-biri-
ga nisbatan vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan energiya potensial energiya 
deb ataladi.
Endi h
1
 balandlikda turgan m massali jismning vaziyati h
2
 ga o‘zgarishida 
bajarilgan ishni topaylik (133-rasm). Jismning bosib o‘tgan yo‘li h = h
1
 – h
2
 
ekanligi dan bajarilgan ishni quyi dagicha ifodalash mumkin: 
h
F
og‘
 
m
132-rasm. 
Ishning og‘irlik 
kuchi ta’sirida 
bajarilishi 

---

154
Saqlanish qonunlari
h
1
h
2
m
133-rasm. 
Jism potensial 
energiyasining 
o‘zgarishi  
A = mgh = mg(h
1
 – h
2
) yoki  A = mgh
1
 – mgh
2
.
 
   (3)
mgh
1 
=  E
p1
 – jismning h
1 
balandlikdagi potensial ener giyasi, mgh
2 
=  E
p2
 – 
jismning  h
2 
balandlikdagi poten sial ener giyasi ekanligidan: 
A = E
p1
  −  E
p2
  yoki    A  =  −  (E
p2
  −  E
p1
).   (4)
Bunda «−» ishora jismning vaziyati h
1 
balandlikdan h
2 
baland-
likka o‘zgarganda jismning potensial energiyasi kamayishini 
ko‘rsatadi.  
Demak,
Jism potensial energiyasining o‘zgarishi bajarilgan 
ishga teng.
Jism yuqoridan pastga tushishida E
p2 
<  E
p1 
bo‘lgani uchun 
A > 0 bo‘ladi. Bunda og‘irlik kuchi musbat ish bajaradi. 
Jismni yuqoriga ko‘tarishda esa E
p2 
>  E
p1 
bo‘lgani uchun 
A  <  0  bo‘ladi.  Bunda  og‘irlik  kuchini  yengish  uchun  manfiy 
ish bajariladi.
Masala yechish namunasi
Massasi 1 kg bo‘lgan jismning 25 m balandlikda va 15 m 
balandlikda potensial energiyasi qancha bo‘ladi? Jism shu bir 
balandlikdan ikkin chi balandlikka tushishida og‘irlik kuchi 
qancha ish bajaradi? g  = 10 m/s
2
 deb olinsin.
   Berilgan:            Formulasi: 
          Yechilishi:
m = 1 kg; h
1
 = 25 m;             E
p1
 = mgh
1
;                 E
p1
 = 1 · 10 · 25 J = 250 J;
h
2
 = 15 m; g = 10 m/s
2
.        E
p2
 = mgh
2
;                  E
p2
 = 1 · 10 · 15 J = 150 J;
 Topish kerak:                     A = –(E
p2 
–E
p1
).              A = – (150 – 250) J = 100 J.
 E
p1
 = ? E
p2
 = ? A = ?   
              Javob: E
p1
 = 250 J; E
p2
 = 150 J; A = 100 J.
 
Tayanch tushunchalar: og‘irlik kuchining bajargan ishi, potensial 
energiya. 
1. Jism h balandlikdan yerga tushganda qanday ish bajariladi?
2. Jismning h balandlikdagi potensial energiyasi qanday ifodalanadi?
3. Potensial energiya deb nimaga aytiladi?

---

155
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning  saqlanish qonuni
4. Jism h
1
 balandlikdan h
2
 balandlikka tushganda og‘irlik kuchining bajargan ishi 
qanday ifodalanadi?
1. Massasi 200 g bo‘lgan jismning 40 m balandlikda potensial energiyasi qancha 
bo‘ladi? Jism shu balandlikdan yerga tushishida og‘irlik kuchi qancha ish baja-
radi? Ushbu va keyingi masalalarda g = 10 m/s
2
 deb olinsin.
2. 2 kg yuk 5 m balandlikdan 12 m balandlikka olib chiqildi. Shu balandliklarda 
jismning potensial energiyalari qancha bo‘ladi? Jismni yuqoriga olib chiqishda 
qancha ish bajariladi?
3. Binoning 9-qavatida turgan 40 kg massali bolaning yerga nisbatan potensial 
energiyasi qancha bo‘ladi? Har bir qavat balandligini 3 m deb oling.
4. Burama prujinali devor soat qanday energiya hisobiga ishlaydi?