I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Ta’sir kuchining mexanik ishi
Mexanik ishning (1) formulasi jismga ta’sir etayotgan kuch va jism- 
ning ko‘chishi bir xil yo‘nalishda bo‘lgan hol uchun o‘rinli. Masalan, jism 
F = 5 N kuch ta’sirida shu kuch yo‘nalishida s = 20 sm masofaga ko‘chgan 
bo‘lsin. U holda bu kuchning bajargan ishi A  = 5 N ⋅  0,2 m = 1 J ga 

---

149
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning  saqlanish qonuni
teng bo‘ladi (129-a rasm). Agar kuch yo‘na-
lishi jismning harakat yo‘nalishi bilan bir xil 
bo‘lsa, bu kuch musbat ish bajargan bo‘ladi. 
Lekin kuch yo‘nalishi jismning harakat yo‘na-
lishiga qarama-qarshi bo‘lsa (masalan, sirpanish 
yoki  ishqalanishda),  bu  kuch  manfiy  ish  bajar-
gan bo‘ladi:
A = –Fs.
Agar kuchning yo‘nalishi jism harakatining 
yo‘nalishida bo‘lmasa, mexanik ishning qiymati 
qanday aniqlanadi? 
Jismga ta’sir etayotgan kuch jismning 
ko‘chish yo‘nalishi bilan ma’lum burchak tash-
kil etsa, ta’sir etayotgan kuchning ko‘ 
chish 
yo‘nalishiga proyeksiyasi – tashkil etuvchisi 
oli nadi.  Ma sa lan,  jismga  F = 5 N kattalikdagi 
kuch 129-b rasmda ko‘rsatilgandek burchak os-
tida ta’sir etib, jism shu kuch ta’sirida 20 sm 
masofaga ko‘chsin. Rasmdan ko‘rinadiki, bu 
kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi 
F
pr
 = 4 N ni tashkil etadi. U holda bu kuchning 
bajargan ishi A = 4 N · 0,2 m = 0,8 J ga teng.
Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi 
bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak 
orta borishi bilan F kuchning F
pr
  proyeksiyasi kamayib boradi. Bu esa 
kuchning bajargan ishi ham kamayib borayotganligini ko‘rsatadi. Masalan, 
129-d rasmda jismga ta’sir etayotgan F = 5 N kuchning yo‘nalishi bilan 
ko‘chish orasidagi burchak 129-b rasmdagidan kattaroq bo‘lgani uchun 
u ning proyeksiyasi kichik, ya’ni F
pr
 = 3 N ni tashkil etadi. Bu holda 
kuchning bajargan ishi A = 3 N · 0,2 m = 0,6 J ga teng bo‘ladi.
Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi 
orasidagi burchak yanada oshirilsa, kuchning proyeksiyasi va buning nati-
jasida, kuchning bajargan ishi nolga yaqinlasha boradi. Kuchning yo‘nali-
shi ko‘chish yo‘nalishi bilan 90° ni tashkil etsa, kuchning ko‘chish yo‘na-
lishiga proyeksiyasi nuqtani, ya’ni nolni tashkil etadi (129-e rasm). Bu esa 
jismga ta’sir etuvchi kuch, ko‘chish yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘nalgan 
bo‘lsa, ish bajarilmasligini ko‘rsatadi.
F = 5 N
F = 5 N
s = 20 sm
s = 20 sm
A = 0,6 J
A = 0,8 J
F
pr
 = 4 N
F
pr
 = 3 N
F = 5 N
s = 0 sm
A = 0 J
b 
F = 5 N
s = 20 sm
A = 1 J
a 
d 
e
 
F
pr
 = 0