I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tayanch tushunchalar: Nyutonning ikkinchi qonuni.
1. 1 va 2-tajribalar asosida aravacha tezlanishini topib, jadvalni to‘ldi-
ring  va xulosa chiqaring.
      
№
F , N
m, kg a, m/s
2
№
F , N
m, kg
a, m/s
2
1
0,1
1
1
0,1
1
2
0,2
1
2
0,1
2
3
0,3
1
3
0,1
3
              
1. Agar massasi 2 kg bo‘lgan jismga bir vaqtda 10 N va 15 N kuch ta’sir etayotgan 
bo‘lsa, u qanday tezlanishlar olishi mumkin?
2.  υ tezlik bilan harakatlanayotgan jism shu tezlikda harakatini davom ettirishi 
uchun doimiy F kuch ta’sir etib turishi shartmi? F kuch ta’sirini yo‘qotsa, jism 
ham to‘xtaydimi?
0,05 kg
.
.
a =  F  .
m

---

82
Dinamika asoslari
22­§. NYUTONNING UCHINCHI QONUNI
  
Tabiatda hech qachon bir jismning ikkinchi jismga ta’siri bir tomon-
lama bo‘lmay, doimo o‘zaro bo‘ladi. Bir jism ikkinchi jismga ta’sir etsa, 
ikkinchi jism ham birinchi jismga ta’sir ko‘rsatadi. 
20-§ da o‘tkazilgan tajribani yana bir bor tahlil qilib ko‘raylik. 66-rasm-
da tasvirlangan aravachalarning massalari o‘zaro teng, ya’ni m
1
  =  m
2
. Bi-
rinchi  aravachadagi  egilgan  plastinka  iрi  uzib  yuborilsa,  ikkala  aravacha 
qarama-qarshi tomonga bir xil tezlanish (
→
a
1
  = 
→
a
2
) bilan harakat qila bosh-
laydi. Demak, ikkala aravachaga bir xil kattalikda, lekin qarama-qarshi 
yo‘nalgan  F
1
 va F
2
 kuchlar ta’sir etmoqda.
O‘zaro ta’sir etuvchi jismlarning massalari turlicha bo‘lganda ham bu 
kuchlar miqdor jihatdan bir-biriga teng bo‘ladi. Bunga ishonch hosil qilish 
uchun 67-rasmda tasvirlangan tajribani yana bir bor tahlil qilib chiqaylik. 
Unda ikkinchi aravacha ustiga yuk qo‘yish bilan uning massasi oshiril-
gan va m
2
 > m
1
  deb  olingan.  Bukilgan  plastinkani  tortib  turgan  iр  uzib 
yuborilganida, ikkala aravacha ikki tomonga harakatlana boshlagan. Lekin 
bu gal birinchi aravachaning tezlanishi ikkinchi aravachaning tezlanishidan 
katta, ya’ni a
1 
>  a
2
 bo‘lgan. Ikkinchi aravachaning massasi birinchisinikiga 
nisbatan necha marta katta bo‘lsa, uning tezlanishi birinchi aravachanikidan 
shuncha marta kichik bo‘ladi. Lekin har bir aravacha massa sining olgan 
tezlanishiga ko‘paytmasi o‘zaro teng bo‘laveradi: m
1 
a
1
 = m
2 
a
2
. Nyutonning 
ikkinchi qonuniga asosan m
1 
·
 
a
1
  =  F
1
  va  m
2
·a
2 
=  F
2
. Demak, massalari 
turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar, aravachalarning bir-biriga ta’sir kuchlari 
miqdor  jihatdan  teng  bo‘ladi,  ya’ni:
→
F
1 
= 
→
F
2 
.      (1)