|
2.3. Oligopoliya tushunchasi, mohiyati va turlari
Oligopoliya bozorda narxga ta‘sir ko‘rsatuvchi bir nechta ishlab chiqaruvchi
mavjud bo‘lgan vaziyatdir. agarda ishlab chiqaruvchilar ikkita bo‘lsa, bunday
oligopoliya duopoliya deb ataladi.
Oligopoliya –bozorda kam sonli ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar mavjud
bo‘lgan iqtisodiy vaziyat bo‘lib, ushbu ishlab chiqaruvchi firmalarning eng
yiriklari bozor narxiga ta‘sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari quyidagilar:
Birinchidan
, bozorda bir yoki bir nechta ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar
mavjudligi (odatda 3-7 nafar). buning yaqqol dalili AQShdagi yirik avtomobil
ishlab chiqaruvchilar Big Three deb nomlanib, uchta yirik avtomobil ishlab
chiqaruvchi General Motors, Ford va Chryslerdan iborat. ushbu firmalar AQShda
avtomobil sanoatining 90% tashkil etadi. ammo oligopoliyaning bu xususiyati
o‘ziga xos kammchiliklarga ega bo‘lib, xalqaro raqobatni e‘tiborga olmaydi. aynan
AQShning avtomobil sanoati Yaponiyaning arzon va sifatli avtomobillariga qarshi
raqobatlashishda juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirmoqda.
Ikkinchidan
, har bir ishtirokchining ulushi sezilarli bo‘lib, ular birgalikda
ta‘sir ko‘rsatadilar;
Uchinchidan
, bozorga yangi ishtirokchilar kirib kelishi yoki chiqib ketishi
ma‘lum shartlar asosida cheklanganligi. bozorga kirishdagi to‘siqlar eng avvalo
ishlab chiqarish ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, aksariyat firmalar aktivlar ulushi
kichikligi bois yirik firmalar bilan bellasha olmaydi. Masalan, O‘zbekiston
avtomobil sanoati umumiy qiymati 14 mlrd AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan 4 ta
yirik korxonani o‘z ichiga oladi. ularning har birining ulushi 1 mlrd AQSh
46
dollaridan ortiq. Bunday ulkan kapitalga ega bo‘lish boshqa mahalliy biznes
subyektlarining ushbu sohaga kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi;
To’rtinchidan
, oligopolistik bozorda ishlab chiqarilayotgan mahsulot
differensasiyalangan yoki aynan o‘xshash (bir xil, o‘xshash). Ularning xaridorlari
ham kam sonli yoki iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘iga taalluqli bo‘ladi;
Beshinchidan
, ishtirokchilar o‘zaro maxfiy kelishilgan yoki ular o‘rtasida
o‘zaro kelishuv vujudga kelishi mumkin. hyech kimga sir emaski, kam sonli
oligopolist firmalar bozorning katta ulushiga ega bo‘ladilar va o‘z faoliyatlarini
qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq olda tashkil etadilar;
Oltinchidan
, bozorning ushbu tarmog‘i hukumat organlari tomonidan qat‘iy
nazorat qilinishi yoki ta‘sir ko‘rsatilishi mumkin;
Yettinchidan
, oligopolistik bozorning muhim xususiyati istalgan ishtirokchi
oligopolist firmaning faoliyati qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi va ular
o‘z navbatida buni e‘tiborga olgan bo‘lishlari kerak.
Oligopoliya sharoitida ham narx va narxsiz raqobat bo‘lishi mumkin. ammo
narx bo‘yicha raqobatlashuv odatda samarasiz bo‘ladi. ishtirokchilar o‘rtasida
narxni belgilash bilan bog‘liq uzviy bog‘liqlikning mavjudligi bois, biror bir
ishtirokchining narxni pasaytirishi qolganlarning katta zarar ko‘rishi va
xaridorlarini yo‘qotishiga olib keladi. aks ta‘sir sifatida firmalar narx bo‘yicha
yetakchiga ta‘sir ko‘rsatishi bois, narx bo‘yicha raqobatlashuv oligopolistik
vaziyatda qisqa muddatli samara keltirishi mumkin.
Oligopoliya sharoitida yirik firmalar miqyos samarasi bois ishlab chiqarish
xarajatlarini eng minimum darajaga qadar pasaytiradi. Aynan marketingning narx
bo‘yicha peshqadamlik strategiyasi aynan oligopolist firmalar uchun xosdir.
Oligopoliya sharoitida raqobatning narxga bog‘liq bo‘lmagan usullari
reklama va sanaoat josusligi qo‘llaniladi. shu sababli bu usullar tez-tez uchrab
turadi.
Oligopol firmalar tomonidan mahsulotlar standartlashtirilgan (rangli
metallar, neft, tabiiy gaz, kimyoviy o‘g‘itlar) va differensiasiyalangan
(avtomobilsozlik, murakkab texnologiyalar, yuqori texnologiyalar) holda ishlab
chiqariladi. standartlashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishga asoslangan
oligopoliyalar sof oligopoliya deb ataladi. Aksincha differensiallashgan
oligopoliya deb ataladi.
Oligopoliyaning muhim xususiyatlaridan biri ishlab chiqarishning
konsentrasiyalashuvidir. Bu tarmoqda firmalar ulushining ortib borishi bilan
izohlanadi. konsentrasiyalashuvning oddiy ko‘rsatkichi bu firmalarning bozor
ulushi bilan aniqlanadi. Agarda firmalarning ulushi 35% ortiq bo‘lsa bozor
nisbatan konsentrasiyalashgan, 35-70% o‘rta darajada konsentrasiyalashgan va
70% -100% yuqori konsentrasiyalashgan. Konsentrasiyalashuv koeffisiyentini
aniqlashda
dunyoning
ko‘pchilik
mamlakatlarida
Xerfendall-Xirshmann
indeksidan foydalaniladi. Xerfendal indeksi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
bunda ,
G – Gerfendall indeksi,
47
x
i
-
i
korxonaning bozordagi ulushi
agar G <400 bo‘lsa, xolda bozorda erkin raqobat, 400< G< 1000 bo‘lsa
monopolistik raqobat, 1000< G< 3000 – oligopoliya va G >3000 - monopoliya.
Oligopoliyaning vujudga kelishininga asosiy sabablari quyidagilar:
–
miqyos samarasi
. Agarda firmalarning ishlab chiqarish imkoniyati yuqori
bo‘lsa, ular tarmoqni to‘liq ehtiyojini qondirishi mumkin. masalan firmaning
quvvati 500 birlik, bozor talabi 1000 birlikka teng bo‘lsa, shubhasiz quvvati 200
birlikdan yuqori bo‘lgan 4 ta firma yuqori ishlab chiqarish samarasiga ega bo‘ladi.
natijada tarmoqdagi ko‘plab kam ulushga ega bo‘lgan firmalar bankrotga uchraydi
yoki o‘zaro qo‘shilib ketadi.
–
moliyaviy to’siqlar
– ulkan reklama xarajatlari va mahsulot(xizmat)larning
patent, lisenziya va mualliflik huquqi bilan himoyalanganligi tarmoqqa boshqa
firmalarning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi. masalan, yuqori texnologiyalarga
asoslangan firmaning patentdan foydalanish muddati 20 yilga teng bo‘lsa, ushbu
tarmoqqa yaqin yillarda raqobatchi kirib kelishi amri mahol.
–
qo’shilish samarasi,
oligopoliya sharoitida firmalarning raqiblariga javob
reaksiyasi halokatli bo‘lishi mumkin. chunki ulkan ishlab chiqarish hajmi va
potensial mijozlarning yo‘qotilishi kuzatiladi. buning oldini olish uchun ko‘pchilik
firmalar tarmoqda o‘zaro qo‘shilib ketadilar va yirik moliya-sanoat guruhlari,
kartellarni vujudga keltiradilar. shuningdek, ular o‘z bozor ulushlarini kengaytirish
uchun o‘zaro maxfiy kelishuvga ham yo‘l qo‘yishadi.
Oligopoliyaning quyidagi turlari mavjud:
Birjinsli (diferensiallashmagan) oligopoliya
– bozorda bir turdagi mahsulot
ishlab chiqaruvchi bir nechta firma ishtirok etadi. Bir turdagi mahsulot deb savdo
belgisi, tarkibi va navi bilan farq qilmaydigan mahsulotlar tushuniladi. Masalan,
(spirtning 3 navi, shakarning 8 navi, alyuminiy – 9 markasi).
Diferensiallashgan oligopoliya
– bir nechta firma turli nav, o‘lcham,
markasi bilan farq qiluvchi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Masalan,
avtomobilsozlik, tamaki mahsulotlari, salqin (spirtsiz) ichimliklar, po‘lat quyish.
Hukmron oligopoliya
– bozorda ulushi 60% dan ortiq bo‘lgan bitta firma va
qolgan ulushni bir nechta firmalar o‘zaro bo‘lib olishadi. Masalan,
mamlakatimizda
spirtli
ichimliklarning
75%
OAO
―O‘zmevasabzavotuzumsanaot‖-xolding
kompaniyasi
tomonidan
ishlab
chiqariladi.
Duopoliya
– bozorda faqat ikkita ishlab chiqaruvchi yoki muayyan
mahsulotni xarid qiluvchi ikkita firma ishtirok etadi.
48
Do'stlaringiz bilan baham: |
