Uygur, qaqauz, quzey

B. 1974:349). 
Əski türk dastan- 
larının bədii ifadə vasitələrindən istifadə edilərək və Altınorda- 
nın (Qızıl Orda) çöküş dövründə meydana çıxan qüdrətli sər- 
kərdə, bacarıqlı dövlət adamı Yedigeyin həyatından götürülmüş 
faktlarla zənginləşdirilərək, yeni dastan yaradılmışdır.
Yedigey də Noqay kimi Çingiz xan nəslindən deyildi. Buna 
baxmayaraq ağlı, gücü və diplomatik bacarığı sayəsində çök- 
məkdə olan Altınordanı (Qızıl Orda) qoruyub saxlamağa çalışır 
və dövlətdə aparıcı şəxsə çevrilir. Volqa (İtil) ilə Yayıq arasın- 
dakı çöllərdə yaşayan mankitlər mərkəzi hökumətin zəifləmə- 
sindən istifadə edərək müstəqil siyasət yeritməyə çalışırdılar. 
Yedigey 1391-ci ildə onların üzərinə yürüş edərək mərkəzi ha- 
kimiyyəti möhkəmləndirir. Yedigey Temir Qutluq xanın (1396- 
1399), Sadıbey xanın (1399-1407) və b. hakimiyyətə gəlmə- 
sində aparıcı rol oynamışdı. Buna görə də övladlarını bölgələrə 
hakim təyin etdirə bilmişdi.
Hökumətin başında Çıngizxan soyundan olanlar dursa da, əs- 
lində ölkə Yedigey və oğlanları tərəfındən idarə olunurdu. Onun 
ölümü ilə (1420) dövlətin mərkəzi idarəsi laxladı və az sonra

---

dağıldı. Yedigey bəyin oğlu Nurəddin Mirzə yeni bir dövlətin -
Noqay Ordası dövlətinin qurucusu oldu. “Yedigey” dastanı da 
həmin vaxtdan formalaşmağa başladı. Dastan noqaylar arasında 
“Yedigey və Kubugil” adı ilə məşhurdur. Elmi ədəbiyyatlarda no- 
qay dastanı kimi tanıdılan “Yedigey” tatarların, başqırdların, qa- 
zaxların, qırğızların, qaraqalpaqların arasında heç də noqaylardan 
az sevilmir. Əslində bu dastan qıpçaqların ortaq abidəsidir. Yedi- 
geyin 1391-ci ildə mankitlər üzərindəki qələbəsini əldə əsas tuta- 
raq, 1991-ci ildə “Yedigey” dastanının 600 illiyi təntənə ilə qeyd 
edilmiş və dastanla bağlı çoxlu araşdırmalar nəşr olunmuşdur.
132 illik ömrü olan Noqay Ordası dövləti (1426-1558) yeni 
siyasi güc kimi tarix səhnəsinə atılan Rusiyanın və Doğudan 
gələn Kalmık basqınçılarının təzyiqi altında darmadağın oldu.
Rusiyanın güclənməsində və ordu quruculuğunda başqa 
qonşu türk xalqları kimi, noqayların da rolu olmuşdur. Noqay 
Ordasında daxili ziddiyyətlər gücləndikcə soydaşları olan 
xalqlarla münasibətləri də kəskinləşirdi. Əvəzində onları məhv 
edəcək Rusiya ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri yaxşılaşdırırdılar. 
Yalnız bir faktı qeyd etmək yetərlidir ki, noqaylar Moskvaya 
1534-cü ıldə 50.000, 1548-cı ıldə 16.000, 1552-cı ıldə 25.200, 
1555-ci ildə 46.000, XVII yüzildə isə ildə 70.000 təmizqanlı at 
satmışlar