Uygur, qaqauz, quzey

ƏliŞAMİL

---

UYĞUR TÜRKLƏRİNDƏ FOLKLOR
YƏ ƏDƏBİYYATIN İNKİŞAFI
Özət: 
Çin Xalq Respublikasının Sintszyan-Uyğur Muxtar 
Rayonunu (Şincan Uyğur Avtonom Rayonluk) Azərbaycandan 
təxminən dörd min kilometrlik bir məsafə ayırır. Eyni soydan 
olduğumuza görəmi, yoxsa tarixin gedişindənmi oxşar taleyi 
yaşayırıq. Əlaqələrimiz zamanın sürətiylə ayaqlaşmasa da, qan 
yaddaşı sayəsində hələ də ədəbi əsərlərimizin adlarında, möv- 
zularında bir oxşarlıq var. Toponim və şəxs adlarımızın da bö- 
yük bir hissəsi eynidir.
Bu gün Çində yaşayan soydaşlarımız 
Uyğur
, biz isə 
Azər-
baycarılı
adlanırıq. Hər birimizin də ayrıca (az qala bir-birin- 
dən tədric olunmuş) tarixi, ədəbiyyat tarixi, dil tarixi və s. ya- 
radılıb. Əslində, 20-ci yüzilədək Azərbaycan türklərinin 
ədəbiyyatı Osmanlı türklərinin ədəbiyyatından nə qədər fərqlə- 
nirdisə, uyğurların yaratdığı ədəbi əsərlər də özbəklərinkindən 
bir o qədər fərqlənirdi. Ona görə də bunlar daha çox oğuz və 
cığatay adıyla adlandırılırdılar. Bu iki qrup arasında elə ciddi 
fərq də yox idi. Hətta 19-cu yüzildə yaşamış şairlərimizin əsər- 
ləri arasında çıgatay türkcəsində yazılmış nümunələrə rast gə- 
lindiyi kimi, Özbəkistanda yaşamış şairlər də 20-ci yüzilədək 
oğuz türkcəsində də qələmlərini sınamışlar.
Dünyada baş verən siyasi hadisələr, bizləri təsir altına alan 
dövlətlərin strateqlərinin hazırladığı çoxsaylı planlar isə bu 
fərqi artırmağa xidmət edirdi. Beləliklə, uyğur folkloru, ədə- 
biyyatı, uyğur nəsri, uyğur poeziyası, uyğur dramçılığı və s. 
terminlər meydana gəldi. Uyğur ədibləri rus təsiri altında qalan 
qardaşları aracılığı ilə və ya bizzat Rusiya vasitəsilə dünyanın 
inkişafını izləyərək Avropa ədəbiyyatından gəlmə janrları da

---

mənimsədilər. Çağdaş uyğur dramçılığı, uyğur teatrı beləcə 
formalaşdı və şöhrət qazandı. Hazırda uyğur dili və ədəbiyyatı 
Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda, Qazaxıstanda və 
Özbəkistanda inkişaf edir. Çinin quzeyində bizimlə eyni dil 
ailəsinə mənsub olan xalqlardan uyğur, qazax, qırğız, tatar, 
özbək, salur və sarı uyğur türkləri yaşayırlar.
Məqalədə uyğur folklorundan və yazılı ədəbiyyatından da- 
nışılacaq. Bu ədəbiyyatın Abdurehim Nizarinin (1776-1849), 
Sadır Pəlvanı (1798-1871), Turduş Axun Qəribi (19-cu yüzil), 
Noruz Axun Ziyai (19-cu yüzil), Bilal Nazım (1824-99), Ab- 
duxaliq Uyğur (1901-33), Molla Şakir (1825-98), Armiya 
Nimşehit (1906-72), Zunun Qədiri (1911-89), Ahmed Ziyati 
(1913-89), Lutpulla Mutəllip (1922-45), Xevir Tömür (1922- 
91), Abdurihim Ötkür (1923), Turqun Almas (1924), Abdul- 
kərim Xoca (1928-88), Teyupcan Əliyop (1930-89), Muhəm- 
mətcan Sadiq (1934), Abduşükür Muhəmmətimin (1934-95), 
Qəyyum Turdi (1937-97), Zordun Sabir (1937-98), Qurban 
Barat (1939), Muhammətəli Zunun (1939), Muhəmmətcan Ra- 
şidin (1940), Əxət Turdi (1940), Boğda Abdulla (1941), Cala- 
lidin Bəhram (1942), Tursun Yünüs (1942), Ruzi Sayit (1943- 
2001), İmin Əxmədi (1944), Məmtimin Hoşur (1944), Tursun- 
can Litıp (1945), Toxti Ayup (1945), Muhəmmət Osmancan 
Savut (1946), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Abdulla Savut 
(1950), Əxmət İmin (1950) İbaydulla İbrahim (1951), Muhəm- 
mət Bağraş (1952), Xalidə İsrail (1952), Əxtəm Ömər (1963) 
və b. nümayəndələri uyğur dilinin zənginləşməsi və ictimai 
fıkrin formalaşması üçün az iş görməmişlər.