48
183.
Daryo
oqimining tezligi
2
3
4
_
km/h, qayiqning turg‘un suvdagi tezligi esa
14 14
_
km/h. Qayiqning oqimga qarshi tezligini toping.
184.
To‘g‘ri to‘rtburchakning eni 1
2
5
8
_
cm, bo‘yi esa undan 7 38
_
cm uzun. To‘g‘ri
to‘rtburchakning bo‘yini toping.
189.
Amallarni bajaring:
a) 5
5
9
_
+ 2 89
_
;
b) 7 1
12
__
– 4
5
12
__
;
d) 8 37
_
+ 5
5
7
_
;
e) 4 18
_
– 1
5
8
_
.
190.
To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 13
2
9
_
cm, eni esa undan
2
4
9
_
qisqa. To‘g‘ri to‘rt-
burchakning enini toping.
191.
10-rasmlarni tegishli shakllar bilan to‘ldiring va ular yordamida amallarni bajaring.
a)
b)
d)
2
1
4
_
+ 1
2
4
_
=
4 34
_
– 3
2
4
_
=
3
5
6
_
+ 36
_
= ...
+
–
=
=
10
Uyda bajaramiz
185.
Ayirmani toping:
a) 6
2
7
_
–
1
7
_
;
b)
5
5
11
__
–
2
11
__
;
d) 3 3
5
_
– 2
1
5
_
;
e) 13
8
15
__
– 1 7
15
__
.
186.
Ayirmani toping:
a)
5
6
13
__
–
9
13
__
;
b) 9 3
14
__
–
5
14
__
;
d) 12
13
23
__
– 5
21
23
__
; e) 3
67
83
__
– 1
75
83
__
.
187.
Do‘kondagi 15 tonna kartoshkaning 3
5
8
_
tonnasi sotildi. Do‘konda qancha
kartoshka qoldi?
188.
To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi
5
5
13
__
dm, eni esa undan
2
7
13
__
dm qisqa. To‘g‘ri
to‘rtburchakning enini toping.
Mashq qilamiz
+
=
+
http://eduportal.uz
49
192
. Ifodaning qiymatini toping:
a) 5
5
9
_
+ 2 19
_
+ 1
2
9
_
;
d) 7 13
_
+ 4 13
_
+
2
3
_
;
f) 8 38
_
+ 5
5
8
_
– 2
7
8
_
;
b) 8
5
11
__
– 3
8
11
__
+ 4
9
11
__
; e) 5
11
21
__
+ 4
5
21
__
– 6
7
21
__
;
g) 8 37
_
– 3
5
7
_
– 2
6
7
_
.
193.
Namunaga ko‘ra ayirmani toping va hisoblash usulini tushuntiring:
a) 3
5
9
_
–
7
9
_
;
b) 4
8
15
__
–
14
15
__
;
d) 9
1
19
__
– 2
18
19
__
;
e) 5
19
53
__
– 3
36
53
__
.
Namuna:
a) 79
_
= 1 –
2
9
_
ekanligidan foydalanamiz. Oldin ayriluvchini unga eng
yaqin turgan butun son (1) bilan almashtiramiz va ayirma o‘zgarmasligi uchun
2
9
_
ni qo‘shib qo‘yamiz: 3
5
9
_
–
7
9
_
=
(3
5
9
_
–
1)
+
2
9
_
=
2
5
9
_
+
2
9
_
=
2
5 + 2
9
____
=
2
7
9
_
.
194.
To‘g‘ri to‘rtburchakning eni 4
5
11
__
dm, bo‘yi esa 6
7
11
__
dm. To‘g‘ri to‘rtburchak-
ning perimetrini toping.
Uyda bajaramiz
195.
Amallarni bajaring:
a) 4
5
7
_
+ 3 67
_
;
b) 7 1
13
__
– 5
5
13
__
;
d) 18 12
17
__
+ 5 15
17
__
;
e) 24
5
9
_
– 21 79
_
.
196.
Ifodaning qiymatini toping:
a) 1
5
7
_
+ 2 37
_
+ 1 47
_
;
b) 13 47
_
+ 5
5
7
_
– 2
6
7
_
;
d)
5
1
5
_
– 3 3
5
_
+ 4 4
5
_
;
e) 7
11
16
__
+ 2
5
16
__
– 8
7
16
__
;
f) 24
1
15
__
– 12
4
15
__
– 2
3
15
__
;
g) 8
2
5
_
– 1 4
5
_
– 2
3
5
_
.
197.
Uchburchakning tomonlari 1
5
8
10
__
dm,
2
9
10
__
dm va 14 1
10
__
dm. Uning perimetrini
toping.
Misrdan topilgan papirus qog‘ozida bundan ming yillar oldin yashagan Axmesning
matematikaga, xususan, kasrlarga oid ko‘pgina masalalari keltirilgan.
Mana ulardan biri: 7 ta nonni 8 kishiga teng taqsimlab bering.
Juda oson masala ekan-ku, deyishingiz mumkin. Haqiqatan, har bitta nonni 8 ta
bo‘lakka bo‘lib, har bir kishiga 7 tadan ulush berib, masalani yechish mumkin.
Lekin,
hamma gap shundaki, qadimgi misrliklar nonni imkoni boricha kam
bo‘laklarga bo‘lib, bu masalani yechishgan. Siz ham bu yechimni topishga urinib
ko‘ring-chi!
Qadimgi Axmes masalasi
http://eduportal.uz
50
KASRLARGA DOIR MASALALAR
49
198.
a) Toshkent teleminorasining balandligi 375 m. Teleminora poydevori balandligi
uning 33 dan 1 qismini tashkil qiladi. Poydevor balandligini toping.
b) Toshkent teleminorasini uzunligi 93 m bo‘lgan oyoqlar ushlab turadi. Oyoqlar
minora balandligining qanday qismini tashkil qiladi?
199.
Agar muzqaymoqning 4
5
_
qismini sut tashkil qilsa, 2 kg muzqaymoq tayyor -
lash uchun qancha sut kerak bo‘ladi?
200.
Ishchilar birinchi kuni buyurtmaning 49
__
qismini,
ikkinchi kuni esa
3
9
__
qismini bajarishdi. Ikki kunda ishchilar buyurtmaning qancha qismini
bajardilar?
201.
Bog‘dan jami 3
sentner
60
kg
meva terildi. Mevalarning 7
12
__
qismini olma,
4
12
__
qismini nok va qolganini behi tashkil qiladi. Terilgan olmalar nokdan necha
kilogramm ko‘p?
202.
Kitobning birinchi bo‘limi butun kitobning
5
13
__
qismini, ikkinchi bo‘limi esa uning
2
13
__
qismini tashkil etadi. Agar birinchi bo‘lim ikkinchi bo‘limdan 12 bet ko‘p
bo‘lsa, kitob necha betdan iborat?
203.
Sinfda 30 o‘quvchi bor. Matematikadan o‘tkazilgan nazorat ishida o‘quvchilarning
7
15
__
qismi – “5”,
5
15
__
qismi – “4” va qolgani – “3” baho oldi. Qancha o‘quvchi “3”
baho olgan?
204.
Sofiyaning fikricha 6
4
__
va 3
2
__
kasrlar teng emas, chunki 6 : 4 = 1 (qoldiq 2),
3 : 2 = 1 (qoldiq1). Siz nima deysiz?
205.
Hadicha 5 dan katta, lekin 6 dan kichik bo‘lgan kasrni o‘yladi. Bu kasrning maxraji
8 ga teng, surati esa 42 dan kichik bo‘lsa, Hadicha o‘ylagan sonni toping.
206.
Yotoqxona yuzi 18
m
2
bo‘lib, u butun xonadon yuzining 19
_
qismini tashkil qiladi.
Xonadon yuzini toping.
207.
Suvoqchilar 6 soatda butun ishning 38
_
qismini bajarishdi. Butun ish qancha
vaqtda bajariladi?
208.
a)
5
9
_
qismi 125 ga teng; b) 7
12
__
qismi 14 ga teng bo‘lgan sonni toping.
209.
Sayyoh 5 kun yo‘l bosdi. Bu butun yo‘lning 1
5
_
qismini tashkil qiladi.
Sayyoh
manzilga yetib borishi uchun shu tezlikda yana necha kun yurishi kerak?
Mulohaza yuritamiz
http://eduportal.uz
51
210.
Ekilgan 2500 ta bodring ko‘chatining 2300 tasi unib chiqdi. Ko‘chatning qanday
qismi unib chiqmagan?
211.
Qaymoqning 3
20
__
qismini yog‘ tashkil qiladi. 120 kg qaymoqda qancha yog‘ bor?
212.
Mobil aloqa tarmog‘iga birinchi yilda shahar aholisining
2
7
_
qismi,
ikkinchi yili
esa 37
_
qismi ulandi. Shahar aholisining qanday qismi mobil aloqa tarmog‘iga
ulangan? Agar shaharda 87 500 kishi istiqomat qilsa, hozirda ularning qanchasi
mobil aloqa xizmatidan foydalanmayapti?
213.
Dilnoza 168 betlik matnning yettidan to‘rt qismini kompyuterda terdi. U matnning
necha betini kompyuterda tergan? Yana necha betlik matn qolgan?
214.
To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 12
5
9
_
cm, eni esa undan 6
2
9
_
cm qisqa. To‘g‘ri
to‘rtburchakning enini toping.
215.
To‘g‘ri to‘rtburchakning eni
5
6
13
__
dm, bo‘yi esa 9
7
13
__
dm. To‘g‘ri to‘rtburchakning
perimetrini toping.
“Nollar va xochlar” o‘yinini bilsangiz kerak. Unda kvadrat ko‘rinishidagi
jadvalning biror qatori, ustuni yoki diagonali bo‘yicha faqat “0” yoki “X”
belgisi yozilsa, o‘yin tugagan bo‘ladi. Shu o‘yinga o‘xshash, “Kasrli jadval”
jumbog‘ini yeching.
Quyida berilgan jadvallardan shunday qator, ustun yoki diagonalni topingki, ularda
turgan sonlar yig‘indisi jadvalning tepasida yozilgan kasrga teng bo‘lsin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
