B. Q. Xaydarov

70. 
1 kg tonnaning qanday qismini tashkil qiladi? 1 sentner-chi?
71. 
1
 
minut soatning qanday qismini tashkil qiladi? 19 minut-chi? 30 minut-chi?
48 minut-chi?
72. 
a) 1
4
__
; b) 3
4
__
; d) 3
10
__
; e) 13
10
__
tonnada necha kilogramm bor?
73. 
a)
2
5
__
; b) 3
5
__
; d) 7
10
__
; e) 9
2
__
soatda necha minut bor?
74. 
1 
kg
bo‘yoq bilan 7 
m
2
yuzani bo‘yash mumkin. 4 
m
2
, 9 
m
2
, 18 
m
2
yuzani bo‘yash 
uchun qancha bo‘yoq kerak bo‘ladi?
75. 
a) 1
3
__
qismi 18 ga; b) 1
6
__
qismi 12 ga; d) 1
12
__
qismi 4 ga teng bo‘lgan sonni toping.
76. 
Sayyoh 24 km yo‘lni 2 kunda bosib o‘tishi kerak edi. Lekin u birinchi kuni butun 
yo‘lning 7
12
__
qismini bosib o‘tdi. Sayyoh ikkinchi kuni yana necha kilometr yo‘l 
bosishi kerak?
Uyda bajaramiz
Mashq qilamiz
1
1
4
__
1
4
__
1
4
__
1
4
__
1
2
__
1
2
__
1
3
__
1
3
__
1
3
__
1
5
__
1
5
__
1
5
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
8
__
1
8
__
1
8
__
1
6
__
1
6
__
1
6
__
1
5
__
1
5
__
1
8
__
1
8
__
1
8
__
1
8
__
1
8
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
10
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
1
12
__
77.
6-rasmdagi tasmalarda turli 
ulushlar keltirilgan. Muayyan 
qatorda yonma-yon joylashgan 
ulushlardan bir nechtasini olib 
kasrlar hosil qilish mumkin. 
Masalan, yonma-yon joylash-
gan ikkita 1
5
__
ulushni olsak, 
2
5
__
kasrni, uchtasini olsak, 
3
5
__
ka
s
rni hosil qilamiz. Turli 
kasrlarni o‘zaro taqqoslang 
va yozing. Bunday tasma 
bo‘laklarini 
qalin 
qog‘ozga 
сhizib, tegishli ranglarga bo‘yab
Tadqiq qilamiz
ularni qirqib olsangiz, bu ulushlar sizga kasrlarga doir turli masalalarni 
modellashtirish va yechishda yordam beradi.
6
http://eduportal.uz

---

31
1-rasmda tort 6 ta teng bo‘lakka bo‘lingan. Tort bo‘laklarining bittasi 
( 1
6
qismi) olinib, unga bu bo‘laklarning ikkitasi (
2
6 qismi) qo‘shilsa, tortning uchta 
bo‘lagi ( 3
6
qismi) hosil bo‘ladi. Bu quyidagicha yoziladi:
1
1 + 2
2
3 .
6
6
+
=
=
6
6
BIR XIL MAXRAJLI KASRLARNI 
QO‘SHISH VA AYIRISH
44
1
2
3
6
+
=
6
6
Bir xil maxrajli kasrlarni qo‘shishda, qo‘shiluvchilarning suratlari qo‘shilib, natija 
yig‘indining suratiga, maxraji esa o‘zgarishsiz qoldirilib, yig‘indining maxrajiga 
yoziladi:
a
 + 
c
b
_____
c
b
__
a
b
__
+
=
2-rasmda tort bo‘laklarining to‘rttasi ( 4
6
qismi) olinib, undan bu bo‘laklarning 
bittasi ( 16 qismi) ayirilsa, tortning uchta bo‘lagi ( 36 qismi) qoladi. Bu quyidagicha 
yoziladi:
4
4 – 1
1
3 .
6
6
–
=
=
6
6
4
1
3
6
–
=
6
6
Bir xil maxrajli kasrlarni ayirishda, kamayuvchining suratidan ayriluvchining 
surati ayrilib, natijani ayirmaning suratiga, maxraj esa o‘zgarishsiz qoldirilib, 
ayirmaning maxrajiga yoziladi.
a
 
–
 
c
b
_____
c
b
__
a
b
__
–
=
Bilimlarni boyitamiz
1
2
http://eduportal.uz

---

32
O
A
B
5
7
__
3
7
__
2
7
__
1
3-rasmda 
OA =
3
7
__
, 
AB =
2
7
__
va 
OB 
=
5
7
__
ga teng. 
Ma’lumki, kesmalarning xossasiga ko‘ra:
OB
 = 
OA
 + 
AB
.
Demak,
5
7
__
kasr 37
__
va
2
7
__
kasrlarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi va bu
3
7
__
+ 
2
7
__
= 
5
7
__
ko‘rinishida yoziladi.
OA
 = 
OB
 – 
AB
tenglikdan
5
7
__
– 
2
7
__
= 37
__
,
AB
 = 
OB
 – 
OA
tenglikdan esa
5
7
__
– 
3
7
__
= 
2
7
__
ga ega bo‘lamiz.
1-misol.
Kasrlarni qo‘shing:
a) 3
10
__
+ 4
10
__
= 3 + 4
10
____
= 7
10
__
; 
b) 
5
11
__
+ 
2
11
__
+ 3
11
__
= 5 + 2 + 3
11
_______
= 10
11
__
.
2-misol.
Kasrlarni ayiring:
a) 
5
9
__
– 
1
9
__
= 5 – 1
9
____
= 49
__
; 
b) 9
17
__
– 
4
17
__
= 9 – 4
17
____
=
5
17
__
.
0
Mashq qilamiz
82.
Kasrlar ustida amallarni bajaring:
a) 3
5
__
+ 4
5
__
; 
b) 3
12
__
+ 4
12
__
; d) 13
25
__
+ 14
25
__
; 
e)
8
19
__
+ 11
19
__
+ 1
19
__
.
83.
Massasi 4
15
__
kg
bo‘lgan pomidorga, 7
15
__
kg
bodring va
2
15
__
kg
piyoz qo‘shib salat 
tayyorlandi. Salatning massasini toping? 
84.
Bekzod pulining 47
__
qismiga kitob va
2
7
__
qismiga daftar xarid qildi. Bekzodda 
pulning qancha qismi qoldi?
85.
Idishda
5
7
__
litr
eritma bor edi. 47
__
litr
eritma ishlatilgandan so‘ng, unga yana 37
__
l
itr eritma quyildi. Idishda qancha eritma bo‘ldi?
Tatbiq qilamiz
3
Uyda bajaramiz
86. 
Hisoblang:
a) 18
__
+
5
8
__
; 
b)
5
9
__
+ 39
__
; d) 13
21
__
+ 4
21
__
;
e) 8
27
__
+ 15
27
__
+ 13
27
__
.
http://eduportal.uz

---

33
90.
Kasrlar ustida amallarni bajaring: 
a) 
2
9
__
+ 
5
9
__
; 
b) 13
17
__
– 
2
17
__
;
d) 
5
9
__
– 
1
9
__
; e) 15
39
__
+ 13
39
__
. 
91.
a
ning qanday qiymatida tenglik o‘rinli bo‘ladi?
a)
a
9
__
+
5
9
__
= 10
9
__
; b)
a
17
__
+
2
17
__
= 14
17
__
; d)
a
9
__
–
1
9
__
= 49
__
; e) 15
39
__
+
a
39
__
= 24
39
__
.
92.
Agar 
b
=
5
14
__
; 9
14
__
; 13
14
__
bo‘lsa,
b
 
–
 
2
14
__
ifodaning qiymatini toping.
93.
Agar a) 
a
= 3
13
__
; 
b
= 7
13
__
; 
c
=
5 
13
__
; 
b) 
a
=
5
21
__
;
b
 
= 15
21
__
;
c
= 9
21
__
;
d) 
a
= 23
75
__
; 
b
= 34
75
__
; 
c
= 41
75
__
bo‘lsa, 
a
 + 
b
 
–
 
c
ifodaning qiymatini toping.
94.
Malika 14 kunlik qishki ta’tilning 5 kunini buvisinikida, qolgan qismini uyida 
o‘tkazdi. U ta’tilning qanday qismini uyda o‘tkazgan?
95. 
Agar 1 
kg
pistaning
 
1
5
__
qismini yog‘ tashkil qilsa, 20 
kg
pista yog‘i olish uchun 
necha kilogramm pista kerak bo‘ladi?
87.
Yashil bo‘yoq hosil qilish uchun 7
12
__
kg sariq bo‘yoqqa 4
12
__
kg
ko‘k bo‘yoq qo‘shib 
aralashtirildi. Yashil bo‘yoqning massasini toping.
88.
 
Ekilgan 150 ta pomidor ko‘chatining 120 tasi unib chiqdi. Ko‘chatning qanday 
qismi unib chiqmagan?
89
. 
Qaymoqning
 
1
5
__
qismini yog‘ tashkil qiladi. 20 
kg
qaymoqda qancha yog‘ bor?
Tatbiq qilamiz
Mashq qilamiz
Uyda bajaramiz
96.
Ikki kunda bog‘dagi o‘rikning 11
12
__
qismi terildi. Agar birinchi kuni o‘rikning
5
12
__
qismi terilgan bo‘lsa, ikkinchi kuni jami o‘rikning qancha qismi terilgan?
97
.
Yanvar oyida 11 kun qor, 6 kun yomg‘ir yog‘di. Oyning qanday qismida havo 
ochiq bo‘lgan? 
98.
Kasrlar ustida amallarni bajaring: 
a) 37
__
+ 47
__
; 
b) 19
27
__
+ 
2
27
__
; d) 157
439
____
+ 213
439
____
; e) 113
117
____
– .
67
117
____
http://eduportal.uz

---

34
99.
24 nafar o‘quvchining 13 nafari a’lochi va 8 nafari yaxshi baholarga o‘qiydi. 
Sinfdagi a’lo va yaxshi baholarga o‘qiydigan o‘quvchilarning jami o‘quvchilar 
soniga nisbatan ulushini toping?
100.
200 gektar ekin maydonining 6
10
__
qismiga kartoshka va 3
10
__
qismiga piyoz ekildi. 
Necha gektar ekin maydoni bo‘sh qoldi?
101.
Amallarni bajaring:
a) 19
21
__
– 
16
21
__
+ 7
21
__
; 
b) 9
11
__
+ 8
11
__
– 
10
11
__
; 
d) 100
101
___
+ 1
101
___
– 
99
101
___
.
102.
Agar 3
14
__
+ 8
14
__
= 11
14
__
ekanligi ma’lum bo‘lsa, quyidagi tenglamaning ildizini 
toping: 
a)
 
x
– 
3
14
__
= 8
14
__
; b) 11
14
__
– 
y
 
= 8
14
__
; d)
 
z 
+ 3
14
__
= 11
14
__
; e) 11
14
__
– 
p 
= 3
14
__
. 
103. 
Tenglamani yeching: 
a)
 
x 
– 
3
34
__
= 
5
34
__
; 
b) 36
77
__
– 
y
 
= 19
77
__
; d)
 
z 
+ 15
24
__
= 23
24
__
; e) 14
87
__
+ 
p 
= 80
87
__
.
104.
Tenglamani yeching: 
a) 17
35
__
– 
x
 
= 8
35
__
+ 3
35
__
; 
b)
 
y
 
–
 
17
21
__
= 19
21
__
– 
16
21
__
; 
d)
 
z
 
+
 
35
49
__
= 41
49
__
+ 39
49
__
.