Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

 
Қадимги Хитой эстетикаси 
 
Қадимги Хитой эстетикаси деганда, биз одатда, милоддан аввалги VII 
асрдан милоднинг V асригача бўлган даврни назарда тутамиз. Мана шу 
даврда Хитойда, гарчанд эстетик тафаккур мустақил фан мақомига эга 
бўлмаса=да, лекин асосий фалсафий=эстетик тушунчалар шаклланган эди. 
Бироқ, дастлабки нафосатга доир тасаввурлар, ғоялар, тушунчалар бундан 
анча аввал «Шусзин» («Тарихлар китоби» – милоддан аввалги XII аср), 
«Шисзин («Қўшиқлар китоби» – милоддан аввалги XI=VI асрлар), «Исзи» 
(«Ўзгаришлар китоби» – милоддан аввалги VIII=VII асрлар) деб номланган 
ѐдгорликларда учрайди. Уларни энг аввало, мазкур китоблардан жой олган 
асотирлар=мифларда ва шеърий эпосларда кўриш мумкин. 
Булар орасида «Шисзин» («Қўшиқлар китоби») алоҳида ўрин тутади. 
Зеро у қадимги Хитой халқи тарихини кўпгина тарихий, этнографик ва бошқа 
ѐдгорликларга нисбатан тўлароқ, чуқурроқ акс эттиради, десак янглишмаймиз. 
«Шисзин» 305 шеърий асарни ўз ичига олади. Улар тўрт қисмга бўлинган: 
«Гофун» («Салтанатлар одатлари»), «Сяо я» («Кичик қасидалар»), «Да я» 
(«Улкан қасидалар») ва «Сун» («Алқовлар»), «Шисзин»даги шеърий асарлар 
асосан халқ оғзаки ижодининг ѐзиб олинган вариантларидир, тўғрироғи, 
мусиқага солинган шеърлардир. Агар қадимда мусиқа ва рақс бир=биридан 
ажралиб чиқмаганини назарда туцак, бу ѐдгорликда ҳам сўз санъати, ҳам 
мусиқа санъати, ҳам рақс санъати руҳини, унсурларини кўриш мумкин. 
Чунончи, «Юэсзин» («Мусиқа ҳақида китоб») деб аталган қадимги 
ѐдгорликлардан бизгача етиб келган бир парчада шундай деб ѐзилади: 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

270 
«Шеърият, бу – сўзга айланган интилиш. Қўшиқ уни товуш орқали 
ифодалайди; рақс бадиий қиѐфани ҳаракат орқали етказади. Ҳар учала тур 
юракда илдиз отади, кейин уларга мусиқий асбоблар эргашади»
1
. Бу парчадан 
ўша пайтларда сўз санъати куй ва рақс талабларига бўйсундирилгани кўриниб 
турибди. 
«Шисзин»даги фолклор қўшиқларида муҳаббат ва дўстлик туйғулари 
ўзига хос, ранг=баранг ифода топган. Бу туйғулар бежамадорликдан, 
баландпарвозликдан, сохталикдан йироқ, ўзида шаклий гўзалликнинг ажойиб 
намунасини акс эттиради. Ана шу халқ қўшиқлари хитой ѐзма адабиѐтига 
асос бўлди: уч ярим минг йил аввал хитой ѐзуви – иероглифлари яратилди. 
Шуни айтиш керакки, иероглиф ѐзув ранг=баранг, базўр илғанадиган нозик 
ишораларни тасвирлашда мавҳум ва кўпѐқламали тушунчаларни, турли 
маъно урғуларини ва қирраларини ифодалаш учун чексиз имкониятларга эга. 
Масалан,