E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

Geliogen nazariyasi. 
Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olim lari 
tomonidan yaratilgan b o‘lib, uning asosiy mohiyati akseleratsiya hodisasi quyosh 
nurining bevosita ta ’siri bilan vujudga keladi, degan g ‘oyadan iboratdir. Bu g ‘oya 
tarafdorlarining fikricha, bolalar k o ‘p vaqt oftobda bo‘lishi natijasida ulam ing 
o ‘sishida tezlashish, ya’ni akseleratsiya ro‘y beradi, chunki quyosh nuri 
organizmni zarur elementlar, moddalar, oziqalar bilan ta ’minlaydi. A m m o hozirgi 
davrda akseleratsiya hodisasi janubiy (quyosh nurlari serob) m am lakatlarda 
shim oliy j o ‘g lrofiy kenglikka joylashgan mamlakatlarda ham bir tekis ro ‘y 
bermoqda. Ikkinchi tomondan, s h ii a r muhitidagi qizlar va o ‘g ‘iI bolalar qishloq 
bolalariga qaraganda tezroq voyaga yetishi ko‘rilmoqda, vaholanki, qishloq
148

---

odamlari quyosh nurida k o ‘proq toblanadilar. Demak, hozirgi davrda geliogen 
nazariyasi ziddiyatlarga sabab bo‘lmoqda. Umuman oftobda toblanishni 
akseleratsiya jarayonining muhim jihatlaridan biri deyish n oto'g'ridir.
G eteroziya n az ariy a si. 0 ‘n to‘qqizinchi asr oxiri yigirmanchi asr 
boshlaridan buyon ijtimoiy hayotda, turmushda keskin o‘zgarishlar sodir boMgani 
insonlar o ‘rtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irqiy tafovutlam ing kam ayishiga olib 
keldi. Turli m illat vakillarining aralash nikohga kira boshlagani bunga yorqin 
misoldir. Diniy e ’tiqodlar, irqiy farqlar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, 
an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-rusum va hokazolar aralash nikohga 
hech qanday to‘siq bo‘la olmadi. H ayot tarzi har xil m am lakatlam ing xalqlariga 
xos xususiyatlar ham aralash nikohni to‘xtata olmadi. Aralash nikohga kirish 
tobora kengaymoqda. M azkur nazariyaga muvofiq psixik dunyodagi qayta 
qurishlar nasliy belgilar keskin o ‘zgarishiga sabab bo‘ldi, natijada farzandlaming 
o ‘sishida kuchayish, jadallashish, akseleratsiya hodisasi vujudga keldi. Biroq 
m azkur muam m oni ilmiy jihatdan atroflicha asoslab berish uchun yuqorida 
ta ’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga qaramay, geteroziya nazariyasi 
biologik o ‘sishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda alohida ahamiyat 
kasb etadi.
U rb a n iz atsiy a n azariy asi. Jamiyat rivojlanishi da shaharlam ing roli ortishi 
bu nazariyaga asos qilib olingan. 0 ‘n to'qqizinchi asm ing o ‘rtalaridan boshlab, 
qishloq aholisining shaharga ko‘chishi (voqelik tariqasida) avj oldi, ya’ni aholi 
orasida migratsiya yoki urbanizatsiya hodisasi yuzaga keldi. Shaham ing turmush 
tarzi, o ‘ziga xos xususiyatlari, axborot tarmoqlarining kengligi, madaniyat 
darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalam ing aqliy, 
axloqiy, jin siy jihatdan ertaroq voyaga yetishi uchun zam r shart-sharoitlar yaratdi. 
Q ishloq aholisi bilan shahar xalqining yashash muhiti va turmush sharoitining 
yaqinlashishi akseleratsiya jarayoniga ijobiy ta ’sir etdi, lekin bu omilning o‘zi 
akseleratsiyaning sababi bo* la olmaydi.
N u tritiv n az a riy a . Bu g ‘oyaning tub mohiyati shuki, o'sishdagi 
jadallashish (akseleratsiya) odam lam ing ovqatlanishi yaxshilanishi, iste’mol 
qilinayotgan ozuqalarda darmondorilar miqdorining ko‘payishi sababli vujudga 
keladi. Ushbu g*oya nam oyandalarining fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va 
foliev kislotasini odam lar ko‘proq iste’mol qilishi mazkur holat namoyon 
bo(lishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson o ‘sishining jadallashuvida 
darm ondorilar m a’lum darajada ijobiy ta’sir etishi mumkin, lekin mazkur 
om illam ing o*zi akseleratsiya uchun muhim va yagona negiz bo‘Ia olmaydi. 
Shuniig uchun tibbiyot xodimlari gigienachilar, 
biologlar, 
fiziologlar, 
psixologlam ing ayrim lari bu g ‘oyani qo‘llab-quwatlaydilar. Shuning uchun tahlil 
qilinayotgan, sharhlanayotgan ilmiy nazariya akseleratsiya uchun m a’lum turtki 
vazifasini o ‘taydi.
N u rlan ish n azariy asi. Bu nazariya namoyandalarining fikricha, yer yuzida 
rentgen qurilm alarining ko‘payishi, atom, vodorod va neytron 
bom balarining 
portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya nurlanishi
149

---

darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Yer kurrasiga tarqalgan 
zaryadlar bilan inson organizm ining nurlanishi o ‘sishni kuchaytiradi, ya’ni 
akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning uchun bu nazariyaning 
himoyachilari turli xususiyatga ega b o ‘Igan nurlam ing aniq dozasi organizm ga 
ta ’sir etishi, tarqalishi yem irilishga sabab bo‘Imasa, insonning jism oniy o ‘sishi 
jadallashishi uchun im koniyat 
yaratar emish. M a’lumki, m e’yoridan ortiq 
rentgen nuridan foydalanish ham organizm uchun zararlidir. A na shu m ulohazaga 
asoslanib organizm ayrim qism larining rivojlanishi nurlar bilan bog‘liqdir, degan 
xulosa chiqarish m umkin. Hatto, ayrim ilmiy m anbalarda payvandlash 
apparatining yog‘dusi ham, chaqmoq nuri ham organizm ga ijobiy ta ’sir qilishi 
aytiladi. Biroq 
tom m a’nodagi akseleratsiya uchun m ana shu om illam ing o ‘zi 
yetarli emas, albatta.