7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Диққатнинг танловчанлиги 
Онгимизда айни бир вақт мобайнида қанча ахборот алмашилади? 
Диққат бизнинг онгимизни ѐриткич нурларига ўхшаб кетади ва онг
атрофдаги маълум бир чекланган жисмларга ўз диққатини қаратади. Инсон 
жисмларни тўхтовсиз қабул қилиш жараѐнида, биринчи идрок қилинган 
ҳолат бошқаларга алмашиб кетаверади. Олимларнинг ҳисоб-китобларига 
қараганда, инсоннинг бешта сезгиси секундига 11.000.000 бит ахборотни 
онгли равишда қабул қилар экан ва бу жараѐн ҳақида Вилсон 2002 йилда 
гапириб ўтган. Онгнинг беҳуш ҳолатида 10.999.960 бит ахборотдан 
фойдаланар эканмиз. Бунга мисол, сиз бирор 
бир гапни ўқиб туриб оѐқларингизга 
пойафзални кия олмайсиз. Диққатинингизни 
Некер кубга қаратинг ва бу расмни сиз 
турлича идрок қилоласиз. Мисол қилиб, 
доираларни олсак, биз уларни турли хил 
ҳолатда идрок қилишимиз мумкин. Уларнинг 
ичидан бир нечтаси бир хил бўлиши мумкин, 
бироқ бизнинг диққатимиз уларга бирин кетин 
қаратилади.
Сиз бу текстни ўқишни бошлаганда, оѐқ кийимингизни сиқаѐтганини 
ѐки бурнингиз кўриш чизиғида турганини тушунмагансиз. Ҳозир эса 
эътиборингизни қаратганингизда, оѐқларингизни оғриѐтганини ва бурнингиз 
кўз олдингизда турганини сезасиз. Текстга эътиборингизни жам қилиб сиз 
периферик кўринишдан келаѐтган маълумотни инкор этасиз. Аммо буни 
ўзгартириш мумкин. Х га диққат билан қараб эътиборингизни китоб ѐнида 
нима турганига қаратинг (китоб четлари стол усти ва бошқалар). 
Х 
Диққат танловчанлигига яна бир мисол, кўп товушлар орасидан фақат 
бир овозни эшита олиш қобилияти. Тасаввур қилинг, сиз наушник орқали 
ҳам чап ҳам ўнг қулоғигингиз билан бир вақтнинг ўзида икки хил одамнинг 
суҳбатини эшитмоқдасиз. Сиздан чап қулоғингиз орқали нимани 
эшитганингиз сўралди. Сиз чап қулоғиздаги гапларга эътибор берганизда ўнг 

---

17 
Диққатнинг 
танловчанлиги – бу 
бизнинг онгимизда идрок 
қила оладиган чекланган 
объект ва ҳодисаларнинг 
айни вақтда 
жамланганлигидир. 
қулоғингизда эшитилаѐтган гапларни идрок қилмайсиз. Бироз вақтдан сўнг 
сиздан ўнг қулоғингизда қайси тилда гапиришганини сўралса билолмай 
қоласиз (Лекин суҳбатдошингизнинг жинси ва овоз баландлигини эслаб 
қолган бўласиз). Агар биз онгли равишда бирон нимага диққатимизни 
қаратсак фақат айнан ўша нарса билан банд бўлар эканмиз.
Бизни ўраб турган кўп сонли визуал 
қўзғатувчилардан таҳлил учун биз 
фақатгина 
айрим 
қўзғатувчиларни 
танлаймиз. Ультрик Нейссер ва Роберт 
Беклен ( Neisser and Beclen, 1979) 
ҳамда Дениэль Червоне (Cervone 
1983) буни ўз тадқиқотларида 
кўрсатиб беришган. Тадқиқот шундан 
иборат бўлганки, унда синалувчиларга 
1 дақиқали видео кўрсатилган. Видеода 3 
та қора кўйлакдаги баскетбол ўйинчилари 
орқа қаторда эса 3 та оқ қўйлакли ўйинчилар 
баскетбол 
ўйнаѐтганлари 
тасвирланган. 
Синалувчиларга берилган топшириққа кўра қора 
кўйлакли 
ўйинчилар коптокни бир-бирига узатган пайтларида 
синалувчилар 
тадқиқот тугмачасини босишлари керак эди. Шу билан бирга клип 
давомида баскетбол ўйинчилари ўйнаѐтган пайтда орада ўйинчилар 
ўртасидан соябонли бир аѐл ўтиб кетади. Синалувчиларнинг аксарияти 
берилган топшириққа кўра қора кўйлакли иштирокчиларни шунчалик диққат 
билан кузатишганки аѐлни кўрмай қолишган. Видео синалувчиларга 
қайтадан кўрсатилиб, соябонли аѐл ўйинчилар орасидан ўтганлиги 
айтилганда синалувчилар ўзлари аѐлни кўрмай қолганликларидан ҳайратда 
қолишган. (Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 252- бет) 
Ди
ққат танловчанлиги ва баxтсиз ҳодисалар. Машина ҳайдаѐтган 
пайтда телефонда гаплашсангиз эътибор машинадан телефонга кўчади. 
Бундай вазиятда, тезлик ўзгартириш айни
қса қийин бўлади ва ҳалокатни 
юзага 
келтириши 
мумкин. 
Машина 
ҳалокатларининг 
80%и
ҳайдовчиларнинг чалғишида деб ҳисобланади. Утан университетидаги 
ҳайдаш тажрибаларида талабаларнинг телефонда гаплашишлари мобайнида 
йўлдаги йўл белгилари, рекламалар ва бош
қа машиналарни пайқаши секин 
бўлишлари ани
қланган. 
Ди
ққат танловчанлиги бўлгани учун биз қўнғироққа жавоб бераоламиз 
(ГПС навигатсион Система ѐки ДВД магнитафон) бош
қа нарсаларга эътибор 

---

18 
беришга сабаб бўлади. Сузанне Меевай ва унинг Сидней университетидаги 
ҳамкасблари ( 2005, 2007) автомобил ҳалокати пайтидан олдинги телефон 
қўнғироқлари сабаб ҳатто қўллари бўш пайт ҳам 4 марта кўпроқ рискда 
бўлишларини ани
қлашди. Йўловчиларда бўлса хавф 1 дан 6 мартага ошади. 
Ҳатто телефонда гаплашаѐтганда қўллар бўш бўлса-да йўловчи билан 
су
ҳбатлашганда ҳам машина ҳайдаш ѐки суҳбатни тўxтатиб пауза қилиш 
талаб 
қилинади. 
Огая 
Университети 
пиѐда 
юрувчиларни 
табиий 
равишда 
кузатишларига биноан гапирган 
ҳолда юриш ҳам хавфни кўпайтириши 
мумкин экан. Йўлни кесиб ўтаѐтганда уяли ало
қадан фойдаланаѐтган 
йўловчиларнинг ярми ва чорак 
қисмида паришонxотирликлик билан машина 
я
қинлашганда йўлни кесиб ўтиш жараѐнида яққол кўзга ташланади.