O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

2.4.Hayvonlar hayotidagi o'zgarishlar. Iyun oyida suv havzalaridagi itbaliqlar 
yosh qurbaqacha va choi baqalariga aylanadilar. Qurbaqalar suv havzalarining o'zida 
yashayveradilar, cho'l baqalari esa qirg'oqqa chiqadilar, ekin maydonlari va bog'larga 
joylashadilar. 
May  —  iyun  oylarining  oxirlarida  sahro  kaltakesaklari  (3—6  tadan)  tuxum 
qo'ya  boshlaydilar.  Iyun  oyining  oxirida  sariq  kaltakesak  8—10  tagacha  tuxum 
qo'yadi. 
Yovvoyi  hayvonlarning  ham  bolalari,  jumladan,  bo'ri  bolalari  ulg'aya 
boshlaydi.  Yuqorida  ko'rsatib  o'tilganidek,  bo'ri  bolalari  5—6  hafta  ona  suti  bilan 
ovqatlanadi.  Oltinchi  haftadan  boshlab  astasekin  go'sht  yeyishga  o'rganadi.  Bo'ri 
bolalari katta hayvonlar singari ko'p suv ichadigan bo'ladilar. Shunday voqealar ham 
uchraganki,  buloq  suvining  qurib  qolishi  natijasida  ko'pgina  bo'ri  bolalari  nobud 
bo'lgan. Yozning ikkinchi yarmida bo'rilar mol va yowoyi tuyoqlilar: jayronlar, arxar 
(yowoyi qo'y)larga teztez hujum qilib turadilar. 

---

98 
 
 
Iyun oyida tuyalar ham tug'adi. Yosh bo'taloq odatda nimjon bo'ladi. Mahalliy 
aholi uni o'z utovlarida saqlaydi, kigizlarga o'rab,  quyoshdan  panalaydi.  Bo'taloq  bir 
oz o'sgandan keyin, uni soyasalqin  yerga bogiab  juda ehtiyot qilib boqadilar.  Faqat 
tunlari  uni  bo'shatib,  onasining  yonida  qoldiradilar.  Ona  tuyalar  o'z  bolalariga  juda 
g'amxo'r  va  mehribon  bo'ladilar,  hatto  bolalarini  emizish  uchun  ataylab 
yaylovlardan kelib turadilar. 
Iyun  —  iyul  oylarida  ona  echkemar  qoyalarning  yoriqlariga  1  —  2  tadan  bir 
necha  marta  tuxum  qo'yadi.  Iyul  oyining  oxirida  yosh  kaltakesaklar  tuxumdan 
chiqadilar,  shuningdek,  sahro  yosh  ilonquyruqlari  ham  paydo  bo'ladi.  Yaylovlarda 
dumbali va qorako'l qo'ylarni boqish davom etadi. Dumbali qo'ylarda moy to'planadi. 
Avgust  oyida  yosh  toshbaqalar  paydo  bo'ladi.  Ular  ko'rinishda  juda  kichkina 
bo'lib,  bo'ylari  3057  mm  ga  etadi.  Toshbaqalar  juda  sekin  o'sadilar.  Tuxumdan 
chiqqach, ular qum orasiga kirib ketib u yerda kelgusi bahorgacha uxlaydilar. 
Avgust oyida tipratikanlar 5—7 tadan bolatug'adilar. Ular tug'ilganda ko'zlari 
ko'r, tanasi maydachuyda qisqa ninachalar bilan qoplangan bo'ladi. Tipratikanchalar 
ulg'ayishi  bilan  ularning  ninachalari  o'sa  boradi,  qattiqlashadi  va  to'q  qo'ng'ir  tus 
oladi. Tipratikanlar ko'pgina yovvoyi qushlar va hayvonlar (ukkilar, tulkilar) uchun 
yemish bo'ladilar. 
Yozda sahrolarda qo'shoyoqlarni ko'rish mumkin. Ular odatda qorong'i tushishi 
bilangina uyalaridan chiqadilar. Ba'zan kunduzlari ular qum oralariga kirib oladilar. 
Qo'shoyoqlar har turli ovqatlar: sahro lolalarining ildizlari, g'ozyoyi, g'allasimon o't 
urug'lari  bilan  ovqatlanadilar.  Shuningdek,  ular  qo'ng'iz,  qurt,  chumoli  va 
kaltakesaklarni bajonu dil yeydilar. Ular, agar yonatroflarida polizlar bo'lsa, tarvuz, 
qovoq,  qovunlarni  yorib  urug'larini  yeydilar. Ba'zan  bodringlarni, karam,  no'xat  va 
sabzi barglarni yeydilar. 
Qo'shoyoqlarning  ko'pgina  dushmanlari  bor:  tulki,  bo'ri,  it,  bo'g'ma  ilon, 
boyqushlar  shunday  hayvonlarjumlasidandir.  Xavf  tug'ilib  qolgan  taqdirda  u  ilon  izi 
qoldirib  sakraydi  va  birorta  teshikka  yashirinishga  harakat  qiladi.  Yoz  o'rtalarida 
qo'shoyoq 3—6 ta bola tug'adi, bolalari uzoq vaqtgacha onasining yonida bo'ladi. 
Avgust  oyining  oxirida  bo'ri  bolalari  o'sib  yetiladi.  Ular  ko'pincha  qorong'i 
tushgach  va  tun  paytlarida  uy  hayvonlarini  ovlaydilar.  Ba'zi  hollarda  uy 
hayvonlariga  kunduz  kunlari  ham  hujum  qiladilar,  lekin  aholi  yashaydigan 
punktlardan  olisda  boigan  joylardagina  shunday  qilishlari  mumkin.  Choi  bo'risi 
chorvachilikka zarar keltiradi.