Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. A. Dadaboyev

 
4.2. Logistika tizimida mahsulotlar taqsimotining
 asosiy kanallari va vositachilari
Qoida bo‘yicha taqsimlash vazifasiga: mahsulotlarni to‘plash va tarqatish; 
tovarlarni joylashtirish, saralash va jamlash; mahsulotga egalik qilishning sotib 
oluvchidan sotuvchiga o‘tishi; ombordagi tovarlarni saqlash va himoyalash; 
sotuvchi va sotib oluvchilar o‘rtasida muzokaralar olib borish va shartnomalarni 
imzolash; tovarlarga egalik qilish huquqining sotuvchidan sotib oluvchiga o‘tishi 
kiradi. 
Taqsimlash jarayoni vazifalari quyidagilarga bo‘linadi:
1) tijorat, ya’ni mulkka egalik qilish huquqi boshqa bir shaxs nomiga 
o‘tkazish amalga oshirilayotgan xarid va sotuv jarayonlarida yordam beruvchi 
vazifalar. 
2) fizik, ya’ni tovarlarni tashish va ularning butunligini ta’minlash vazifalari.
Taqsimlashning quyidagi turlari mavjud: 
a) 
Selektiv taqsimlash 
Bunda, ulgurji savdo qiluvchi ishtirokisiz-10 ta shartnoma 
I
I
I
I 
CH CH CH CH
CH CH CH CH 
Bu ko‘rinishda ulgurji savdo Bu yerda: I-ishlab chiqaruvchi;
qiluvchi - 10 ta shartnoma U-ulgurji savdo;
U 

---

44 
bajarilgan CH-chakana savdo, 
bu ulgurji savdo qiluvchi
ta’sirida 6 ta shartnoma
bajarilgan (ya’ni shartnoma soni 40 % ga 
kamaygan). 
b) 
Intensiv taqsimlash 
U 
Tovar ishlab chiqaruvchilar
Ulgurji savdo qiluvchilar CH CH CH CH CH
CH
Chakana savdo 
Ulgurji savdo qiluvchi Ulgurji savdo qiluvchi
ishtirokisiz 24 shartnoma ta’sirida 6 shartnoma
(shartnomalar soni 50 %ga 
kamaydi) 
Turli darajadagi taqsimlash kanallariga misollar: 
- yuklarni jo‘natish, rasmiylashtirish va to‘plash uchun zarur vaqt-sutka. 
Turli 
kommunikatsiya 
vositalaridan, 
buyurtmalarni 
tayyorlash 
texnikalaridan, har xil transport modellaridan foydalanish natijasida buyurtmalarni 
tayyorlash uchun ketgan vaqt ko‘rsatkichlarining xilma - xilligiga olib keldi. 
Buyurtmalarning bajarilish vaqtlari o‘rtasidagi farq resurslarga bo‘lgan talab 
va jamg‘armalarning ishonchliligiga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Uzoq 
muddat davomida buyurtmalarning bajarilishi ko‘pchilik mintaqaviy omborlardagi 
mahsulot zahirasining o‘sishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, juda qisqa 
muddatda tayyorlangan buyurtmalarda xatolik vujudga kelishi mumkin. Natijada 
resurslar kerakli miqdorda, zaruriy sifatda yoki o‘z vaqtida olib borilmaydi. 
Buyurtmani amalga oshirishga sarflangan vaqt tarqatish, marketing, 
kreditlash, amalga oshirish xizmatlari singari vazifalarni bajaruvchi mahsulot 
ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. U 
taqsimlash kanallarining rivojlanish holatiga bog‘liqdir. Aksariyat sanoat firmalari 
qisman shunday taqsimlashni nazorat qiladi, shuningdek, fizik taqsimlash tizimida 
ham ularning chegaralangan darajadagi ta’sirlari bor. 
Taqsimlash kanallarining vazifa va tuzilmalari o‘zgarishi logistika 
texnologiyalarini qayta tashkil qilgan, firma mahsulotlari va xizmatlar sifatini 
oshirishga ham bog‘liqdir. Logistika samaradorlikni oshirish va texnologiyalarni 
takomillashtirishga intilish, taqsimlash doirasidagi kapital hajmida sarmoya 
Tovar ishlab 
chiqaruvchi
Tovar ishlab 
chiqaruvchi

---

45 
o‘sishiga olib keladi, shuningdek, obyektlarni lokallashtirish va tuzilmasini 
o‘zgartirishga imkoniyat tug‘diradi. 
Mazkur doira vertikal integratsiya yo‘nalishlarini ham qayd etish 
ahamiyatlidir, buning natijasida mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi 
o‘rtasidagi chegaralarni aniqlash qiyin bo‘lmoqda. 
Taqsimot kanallarining tuzilmalari (vertikal vositachilar soni), ularning 
miqyosi va barqarorligi bosqichlari miqdoriga bog‘liqdir. Ularni tejashga erishish 
uchun mahsulotlarni olishdagi zaruriy bosqichlarning eng qulay sonini aniqlash 
katta ahamiyatga ega. 
Shartnomalar sonini kamaytirish iqtisodiy tejamga erishishning bir 
yo‘nalishi hisoblanadi. Taqsimlashning ikki turi: selektiv va intensiv bo‘ladi. 
Selektiv taqsimlashda uncha katta bo‘lmagan savdo qilish joylari mavjud, intensiv 
taqsimlashda esa ularning soni ko‘proqdir. Savdo shartnomalari sonini 
kamaytirish hisobiga iqtisodiy tejamga erishish yo‘llari 6-chizmada
soddalashtirilgan tarzda ko‘rsatilgan. 
Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va xaridorlarning talabini qondiradigan 
barcha vazifalar bajarilgandagina taqsimlash kanalining barqarorligiga erishish 
mumkin. 
Logistika tizimlarida mahsulotni taqsimlash kanallarini ko‘rib chiqish 
mumkin. 
1. Mustaqil ulgurji savdo qiluvchi vositachilar o‘z hisoblaridan tovarlar 
sotib oladilar, shu bilan tovarlarning ma’naviy eskirish, buzilish, kon’yunktura 
natijasidagi tavakkalni o‘z zimmalariga oladilar. Ular tovarlarni saqlaydilar va shu 
bilan mol yetkazib beruvchilar va iste’molchilarning zahiralarini kamaytiradilar, 
shuningdek, jo‘natish, reklama, maslahatlar berish kabi xizmatlarni amalga 
oshiradilar. 
2. Mol sotadigan tashkilotlar ikki turda: ulgurji savdo bazalari va ulgurji 
savdo idoralari. Ulgurji savdo bazalari faoliyati ulgurji savdo firmalarining 
vazifalariga juda o‘xshashdir, ular faqat o‘z sanoat firmalari sotadigan 
mahsulotlarining bo‘lishi bilan bir - biridan farqlanadi. 
Nolinchi 
darajadagi 
kanal 
Birinchi
darajadagi
kanal 
Ikkinchi 
darajadagi 
kanal 
Uchinchi 
darajadagi 
kanal 
Istе'molchi 
Ishlab
chiqaruvchi 
Chakana savdo 
qiluvchi savdogar 
Ulgurji savdo 
qiluvchi
savdogarlar 
Chakana savdo 
qiluvchi
savdogarlar 
Istе'molchi 
Ishlab
chiqaruvchi
Ulgurji savdo 
qiluvchi
savdogarlar 
Chakana savdo 
qiluvchi 
savdogarlar 
Mayda savdo 
qiluvchi 
savdogarlar 
Istе'-molchi 
Ishlab 
chiqaruvchi 

---

46