Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

1.7. Moliyaviy tahlilning boshqa fanlar o‘rtasida tutgan o‘rni va
o‘ziga xos xususiyatlari
Moliyaviy tahlilning boshqa fanlar bilan bog4liqligi va ular o ‘rtasida 
tutgan o'rni g'oyatda muhimdir. Moliyaviy tahiil quyidagi fanlar bilan 
uzviy bog‘liqlikka va aloqadorlikka ega:
- buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisobot, audit, iqtisodiyot 
nazariyasi, makro va mikro iqtisodiyot, investitsiya, moliya bozori va 
qimmatli qog'ozlar, moliya matematikasi.
Tahiil fanining “Buxgalteriya hisobi” fani bilan bog‘liqligi.
Moliyaviy tahiil va buxgalteriya hisobi 
(Moliyaviy hisob, 
Boshqaruv hisobi) uzviy bogMiqlik va aloqadorlik mavjud. Hech bir 
qayd etilgan, jamlangan va umumlashtirilgan hamda hisobotlangan 
axborot 
tahlilsiz, 
analitik 
qayta 
ishlovlarsiz 
boshqaruvda 
foydalanilmaydi. Uning eng muhim aloqasi tahlilda axborotlar oqimi 
bosh manbasi ekanligi bilan izohlanadi. Olingan axborotlaming 70-80 
foizi buxgalteriya hisobidan olinadi.
Buxgalteriya hisobining xizmat vazifalariga hodisa va jarayonlarni 
qayd etadi, hujjatlashtiradi, analitik va sintetik hisobini yuritadi, 
moliyaviy hisobotlarni tuzish kiradi. Ularni qayta ishlab, tahiil etish va 
prognozlash tahiil yordamida amalga oshiriladi.
X o‘jalik faoliyatini yo‘lga qo4yish, erkin raqobat, investitsion 
jarayonlarning o‘zi axborotlami chuqur tahiil etishni va boshqaruming 
asosli qararlarini qabul qilishda tahlilni muhim dastakka xayotiy 
zaruriyatning o ‘zi barcha subyektlarni tahlilni amalga oshirishini talab 
etadi.
0 ‘ navbatida analitiklar, tahlilchilar buxgalteriya hisobining asosiy 
qoidalarini, normalarini bilmasdan turib zamonaviy tahlilni amalga 
oshira olmaydilar.
92

---

Tahlil fanining “Moliyaviy hisobot” fani bilan bog‘liqligi.
Moliyaviy hisobotlar moliyaviy tahlil fanining axborot asosi 
hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotlar - foydalanuvchilar keng doirasining axborotga 
b o ig an talabini qondirish uchun tuziladi va vaqti-vaqti bilan taqdim 
etiladi. Moliyaviy hisobot ko'pchilik foydalanuvchilar uchun asosiy 
moliyaviy axborot hisoblanadi. Ayrim foydalanuvchilar, tegishli 
vakolatlar boiganda, moliyaviy hisobotda bor b o ig an axborotga 
qo‘shimcha axborotni talab qilishlari mumkin. Moliyaviy hisobotlar 
Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) asosida tuziladi. 
Zarur hollarda kompaniyalar Moliyaviy hisobotlami xalqaro standartlari 
(MHXS) asosida tuzishlari mumkin.
Moliyaviy hisobot ana shu hisobotlarga asoslangan yoki ular bilan 
b o g iiq b o ig an izohlar, m oijallar va tushuntirishlami ham o ‘z ichiga 
oladi. Bunday axborot sanoat va ju g ‘rofiy hududlaming faoliyat turlari 
to‘g‘risidagi moliyaviy axborotni aks ettirishi va narxlar o czgarishining 
moliyaviy natijalarga ta’sirini tushuntirib berishi kerak.
Moliyaviy hisobot - investitsiya qarorlari, kreditlar berishga doir 
qarorlarni qabul qilish, subyektning b o ig 'u s i pul oqimiga baho berish, 
unga ishonib topshirilgan resurslarga munosabatiga, majburiyatlariga 
baho berishda, rahbar organlarining ishiga baho berishda muhim manba
hisoblanadi. Bu baho berishlami tahlilsiz amalga oshirishni tasavvur
/
qilish qiyin.
Foydalanuvchilar 
pul 
m ablagiarini 
ko‘paytirish 
qobiliyatini 
yaxshiroq baholaydilar, agar u xo4jalik yurituvchi subyektning 
moliyaviy ahvoli faoliyatini va moliyaviy ahvolidagi o'zgarishlami aks 
ettiradigan axborot bilan ta’minlangan boisa.
Xo'jalik yurituvchi subyektning kelgusida pul mablagiarini 
ko‘paytirish, ulaming ko‘payish vaqtini aniq hisob-kitob qilish va 
natijaga erishish qobiliyatini baholash orqali boshqaruv qarorlarini 
sifatliligi albatta axborotlarning toiiqligi, ishonchligi, haqqoniyligiga 
bogiiqdir. 
O cz 
navbatida axborotlarning 
toiiqligi, 
ishonchligi, 
xaqqoniyligi tahlil sifatini ham belgilab beruvchi bosh omildir.
93

---

Moliyaviy tahlil shuningdek, turli xo'jalik yurituvchi subyektlaming 
moliyaviy hisobotlarini qiyoslashni imkonini beradi.
Moliyaviy hisobot - har bitta korxonaning hisob siyosatidan kelib 
chiqqan holda buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish 
uchun qabul qiladigan usullar va ularning qoidalari hamda asoslariga 
muvofiq ravishda tuziladi.
Buxgalteriya hisobini guruhlarga ajratish va xo‘jalik faoliyati 
faktlariga baho berish, aktivlar qiymatini to ‘Iash, hujjatlar aylanmasi, 
mol-mulkni ro'yxatga olishni tashkil etish usullari, buxgalteriya hisobida 
hisobotlarni qo'llanish usullari, hisob registrlari tizimi, axborotlarni 
ishlab chiqish va o‘ziga tegishli usullar, uslubiyatlar buxgalteriya 
hisobini yuritish usullariga kiradi.
Moliyaviy hisobot xo‘jalik yurituvchi subyekt alohida mustaqil 
xo'jalik yurituvchi subyektligi yoki xo'jalik yurituvchi subyektlaming 
jamlangan guruhiga kirishidan qat’i nazar, shu xo‘jalik yurituvchi 
subyektning m a’lum bir davrdagi faoliyatini ko'rsatuvchi moliyaviy 
axborotni taqdim etish usulidir.
Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, xo'jalik yurituvchi subyektning 
rahbariyati tomonidan resurslami boshqarish natijalarini ko‘rsatadi.