O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Undosh tovushlar. 
Konsonantizm hozirgi o`zbek adabiy tili undosh fonemalari 
tizimidir. U 24 fonemani - b, v, g, d, j, j, z, y, q, l, m, n, ng, p, r, s, t, f, h, ch, sh, q, g`, h 
tovushlarini o`z ichiga oladi. Ayrim manbalarda qorishiq "S" undoshi ham o`zbek tili 
konsonantizmi tarkibiga kiritilgan, shunga ko`ra o`zbek tili undoshlari 24 ta emas, 25 ta deb 
qaralgan (1-25, 54, 65-b.). 
Undosh tovushning shakllanishida, albatta, shovqin qatnashadi, u nutq apparatidagi 
(masalan, og`iz bo`shlig`idagi) aktiv va passiv a’zolarning bir-biriga tegishi yoki juda 
yaqinlashishi natijasida hosil bo`lgan to`siqdan havo oqimining portlab yoki sirg`alib 
(a’zolarga ishqalanib) o`tishidan paydo bo`ladi. Bunday to`siq fonologiyada fokus deyiladi. 
Demak, undoshlarda fokusning bo`lishi shart. 
Undoshlar tasnifi
. Bunda o`zbek tili konsonantizmi tizimiga xos asosiy fonologik 
jihatlar – artikulyatsiya o`rni (tovushning fokusi), artikulyatsiya usuli va jarangli-
jarangsizlik belgilari hisobga olinadi, shu belgilarni shakllantirishda ishtirok etadigan fizik-
akustik va anatomik-fiziologik omillarga tayaniladi. Bunday tasnif quyidagi tartibda 
berilishi mumkin:
I. 
Artikulyatsiya o`rniga ko`ra. 
Bunda nutq apparatining qaysi a’zosi faol ishtirok 
etayotganligi va apparatning qayerida to`siq (fokus) hosil qilinishi nazarda tutiladi. Bu 
jihatdan tovushlar labial, til va bo`g`iz undoshlariga bo`linadi:
1. Labial undoshlar lablarning faol ishtirokida hosil qilinadi. Ular ikki xil bo`ladi: 
a) lab-lab undoshlari (bilabial undoshlar)- p, b, m, v
0
. Bu undoshlarning fokusi ikki lab 
orasida bo`ladi; b) lab-tish undoshlari (labio-dental undoshlar) – v, f. Bu undoshlarning 
fokusi pastki lab bilan yuqori tishlar orasida bo`ladi.
IZOH: lab-lab "v
0
" undoshi 
ov, suv, qovun, sovuq 
kabi turkiy so`zlarda ko`proq 
ishlatiladi. Bu tovushning lab-tish "v" dan o`sib chiqqanligi, lab-tish "v"ning esa b, g`, g 
undoshlarida sodir bo`lgan o`zgarish asosida shakllanganligi haqida ma’lumotlar bor (26,51-
b; 18,63-64-b.).
1
Hozirgi o`zbek adabiy tilidagi lab-tish "v" yuqorida keltirilgan turkiy "v" 
ning o`zi emas, u etimologik jihatdan boshqa til birligidir, chunki bu tovush o`zbek tiliga