Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Ko‘rgazma-harakatli tafakkur
K o'rgazm a-harakatli tafak k u r in so n n ing yangi sharoit va am aliy 
m uam m oli topshiriqni yechishning yangi usuli bilan to 'q nash gan da 
paydo bo'ladi. Bunday turdagi topshiriqlarga bola b utu n bolalik 
davrida — m aishiy va o 'y in faoliyatlarida duch keladi. K o'rgazm a- 
harakatli tafak k u rn in g m uh im xususiyati shuki, holatni o 'zgartirish 
usuli bo'lib am aliy harakat xizm at qiladi va u sinab ko'rish yo'li 
bilan am alga oshiriladi.
Aqli z a if b o lalard a k o 'rg az m a -h a ra k a tli ta fa k k u rn in g rivojla- 
nishi orqada qoladi. Aqli z a if b o lala r p red m e tla r bilan h arak at 
q ilish la rin in g h a r kungi ta jrib a la rin i m ustaqil u m u m lash tira ol- 
m aydilar. S h u n in g uchu n aqli z a if b o lalard a um um qab ul q ilin ­
gan q u ro lla rd a n fo y d alan ish n i tala b etadigan anglash bosqichi 
rivojlanm agan b o 'lad i. A m aliy h a ra k a tla r va u larn i so 'z belgi- 
lari o 'rta sid a g i aloqa yetarlicha b o 'lm ay d i. N utq ta sh k il etuv- 
chi va b o sh q aru v ch ilik vazifasini bajaradi. Aqli z a if b o lalard a 
k o 'rg az m a -h a ra k a tli ta fa k k u rn i sh a k lla n tirish asosiga m uam m oli 
a m aliy vazifa va v aziyatlarda m ustaq il m o'ljal olish n i rivojlanti- 
rish k iritilish i lozim .
Aqli zaif bolalarda am aliy vazifalarni bajarishda qiyinchilik yu- 
zaga keladi. M asalan, aqli zaif bolalarga kesma rasm larni birlashti- 
rish va Segen doskasini to 'ld irish qiyinchilik tug'diradi. U larn ing
p red m etlar bilan harakatlari im pulsiv xarakterga ega, bu h arak atlar 
fikrlash vazifasiga bog'liq bo'ladi.
34

---

Mantiqiy tafakkur
Fikrlash qobiliyati aqli z a if bo lalarda o ‘ziga xos tarz d a am alga 
oshadi. Aqliy faoliyat jarayoni o 'z a ro bog'liq aqliy operatsiyalar bi­
lan am alga o sh iriladi. Predm et va h o d isalarn i ta h lil qilish jaray o n i­
da aqli z a if bolalar sog‘lom tengdoshlariga q araganda kam , m a’lum 
q ism larni aniqlaydi. Sintez qilish jaray o n id a u m u m lashtirish ja- 
rayonining pastligi kuzatiladi. O byektlarning o‘xshash va farqli 
belgilarini aniq lash d a yordam beradigan taqqoslash operatsiyalari 
h am m ak tab gacha yoshdagi bolalarda o ‘ziga xos tarzd a kechadi. 
K o 'p in ch a yo'q belgilari taqqoslanadi.
M avhum lashtirish - aqli zaif bolalar uchun ancha qiyin ope- 
ratsiya hisoblanadi. M avhum tafak k u rn in g buzilishi aqli zaiflikning
asosiy belgisini tashkil etadi. Aqli z a if bolalar to m onidan u m u m ­
lashtirish situativ xarakterda bo'ladi. T afakkur bilishning bosh quroli 
hisoblanadi. U analiz, sintez, um um lash tirish, m avhum lashtirish, 
aniqlash tirish kabi operatsiyalar shaklida kechadi. Tadqiqotlar- 
ning k o 'rsatishicha, bu barcha operatsiyalar aqli zaiflarda yetarlicha 
shakllangan va o'ziga xos tom onlarga ega. V.G. Petrova, B .I.Tinskiy,
l.TVt.Solovyova, N .M .S tad nenk o , J .I.S h if m a’lum otlariga ko'ra, aqli 
z a if bolalar predm etlarni tushunadi, ta h lil qiladi, qator zaru r xususi- 
yatlarni qoldirib, faqatgina yaqqol aniq qism larinigina hisobga oladi. 
Bunday ta h lil natijasida ular pred m etlarn in g qism lari bilan aloqasini 
o 'rn atish d a qiynalishadi. O datda, ular faqat p red m etlarn in g ko‘ruv 
xususiyatlariga tayangan holda rangini aniqlashadi. P red m etlarni 
tahlil qilishda u larning individual belgilarini em as, um um iy bel­
gilarini aniqlaydi. A n aliznin g takom illashganligi uchun predm et­
larni sintez qilish qiyinlashadi. P red m etlarn in g alohida qism larini 
ajrata tu rib, ular orasidagi aloqani o ‘rn ata olm aydi, shun ing uchun 
predm etlar haqida butun tasavvurga ega b o'lishda qiynaladi. Aqli 
zaif bolalarda taqqoslash operatsiyasida tafak k u rn in g sifatlari yorqin 
nam oyon bo'ladi, u nda m axsus qo‘yilgan an aliz va sintez o'tkaziladi. 
U lar p red m etlar va hodisalardagi asosiy n arsani ajrata olmay, m avjud 
b o'lm agan belgilarni, ko'pincha mos kelm aydigan belgilar taqqos- 
laydilar. Aqli zaif bolalar o'xshash va farqli p red m etlarn in g farqini 
aniqlashda qiynaladilar. Ayniqsa ular uchun o 'xshashlikni aniqlash 
qiyin. R uchka va qalam ni taqqoslab, ular: «ular uzunligiga ko‘ra
35

---

o ‘xshash, yana ularning terisi bir xil» deb javob berishadi. Aqli zaif 
bolalar tafakkurining farqli tom oni tanqidiy qarashning yo'qligi, o ‘z 
ishlarini m ustaqil baholay olm asligidadir. U lar ko'pincha o'z xato- 
larini belgilashm aydi, bu ayniqsa ruhiy kasallangan bolalarda bosh 
m iyaning peshana qismi jarohatlangan bolalarda va og 'ir darajadagi 
aqli zaif bolalarda yorqin nam oyon bo'ladi. K o'ruv idroki asosida 
idrok etilgan fikrlash natijasidagi tasvir kam bag'alligi, bog'liq em as- 
ligi, oddiyligi bilan ajralib turadi. O 'quvchi obyektga qarab, uning 
nom ini bilsa ham , qism larini to'liq aytolmaydi. O datda, shakllar- 
ning um um iy konturlari qism larini tartibsiz bayon etadi.
K ichik m aktab yoshidagi aqli zaif bolalar uchun 2 va undan or- 
tiq predm etni solishtirish qiyinchilik tug'd iradi. Solishtirishda I—11 
sin f o'quvchilari bir obyektni ikkinchisidagi ajratuvchi xususiyat- 
lariga e ’tib or beradilar. Bu obyektlarning o'xshash xususiyatlarini 
hisobga olmaydilar.
Bolalar obyektlar o'rtasidagi farqni solishtirib bo'lm aydigan 
xususiyatlar bilan qiyoslaydilar. M asalan, bu piyola katta, bunisida 
esa ko'k gul rasm i bor. U lar h a r xil. B irinchi predm etn ing kattaligi, 
ikkinchi predm etnin g guli taqqoslangan.
Ayrim hollarda o'quvchilar vazifani oson yengil vazifalar bilan 
alm ashtiradi yoki obyektni solishtirish o 'rn iga ulardan birini analiz 
qila boshlaydilar. Yoki solishtirishni boshlab, o'z harakatlarini na- 
zorat etolmaydi. Bola o'zi uchun qiyin bo'lgan vazifada to'xtay ol- 
maydi va o'z aqliy faoliyatini yengillashtirib boshqa vazifaga o'tadi.
Aqli z a if bolalar tafak k u rin i tah lil qilib, bu jarayo nn ing stereo- 
tipligi, qiyin harakatligi va u m u m an to 'liq egiluvchan em asligini 
t a ’kidlash joiz. Shuning uchun m avjud bilim va m alakalarni yangi 
sharoitda qo'llash aqli z a if bolalarda qiyinchilik tu g'dirad i va vazi­
fani xato bajarishga olib keladi.
Aqli z a if o'quvchilar tafak k u rin i o'rganish va to 'g 'ri tashxis 
qo'yish uchun «Kesma rasm lar» m etodikasi, «To'rtinchisi ortiq- 
cha» m etodikasi, «Klassifikatsiyalar» va «Yetishmaydigan qism larni 
aniqlash» m etod ikalarin i tavsiya etish m um kin.