Sh. Abdullayeva I f. d., prof

3-bob. TIJORAT BANKLARI 
 
3.1. Tijorat banklari to‘g‘risida umumiy tushunchalar 
 
[68]. Tijorat banklari – bank tizimining quyi bo‘g‘ini bo‘lib, jis-
moniy va yuridik shaxslarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qilish 
va ularni o‘z nomidan, to‘lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti aso-
sida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank faoliyati deb hisob-
lanadigan barcha operatsiyalarni bajaruvchi tijorat tashkilotidir. 
Hozirgi davrda tijorat banklarining faoliyati juda ham xilma-xildir. 
Ular pul muomalasi va kredit munosabatlarini tashkil qilishdan tashqari, 
xalq xo‘jaligini mablag‘ bilan ta’minlash, sug‘urta operatsiyalari, qimmatli 
qog‘ozlar oldi-sotdisi, ayrim hollarda vositachilikni va mulkni boshqa-
rishni amalga oshiradi. Shuningdek, maslahatchi sifatida xalq xo‘jalik 
dasturlarini muhokama qilishda ishtirok etadilar, statistikani olib boradilar. 
Tijorat bankining mohiyatini aniqlash uchun ularning: 
nima bilan shug‘ullanishini; 
qanday operatsiyalarni bajarishini; 
qanday sifatlarga egaligini; 
o‘ziga xos xususiyatlarini; 
asosi nima bilan belgilanishini; 
ichki tizimi qandayligini tushunib etmoq lozim. 
Demak, tijorat banki tushunchasi bank faoliyatini xarakterlovchi 
tasodifiy savollar yig‘indisi emas, balki uslub bo‘yicha qo‘yiladigan 
aniq savollarni ko‘rib chiqishni talab etadi. Bunday yondashish bankka 
quyidagilar nuqtayi nazaridan ta’rif berishga asos bo‘lishi mumkin: 
bank tashkilot yoki muassasa sifatida; 
bank korxona sifatida; 
bank tijorat yoki savdo korxonasi sifatida; 
bank vositachi korxona sifatida; 
bank birja agenti sifatida; 
bank kredit beruvchi korxona sifatida. 
Bankka tashkilot nuqtayi nazardan qarash ko‘z oldimizga boshqaruv 
apparatini gavdalantirsa, korxona sifatida qarash esa uni har qanday 
korxona singari mustaqil xo‘jalik subyekti ekanligiga ishonch hosil 
qildiradi. Bank faoliyatini savdo bilan qiyoslash ham tasodifiy emas. 
Haqiqatan ham, banklar resurslarni «sotib oladi», ularni «sotadi», 
taqsimlash sohasida faoliyat ko‘rsatib, tovarlar ayirboshlashini amalga 
oshiradi. 

---

99
Bank yetarli miqdorda mablag‘ to‘plab, turli qarz oluvchilar talabiga 
ko‘ra har xil muddatli kreditlarni tanlash imkonini hosil qiladi. Bu holda 
bank ikki subyekt – qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida vositachi 
rolini o‘ynaydi. Lekin shuni qayd qilish lozimki turli vositachilar bir 
qator xizmat turlarini: yuridik, komission, pochta kabi xizmatlarni 
bajarishlari mumkin. Lekin bu bilan ular bank bo‘la olmaydilar. Bank 
vositachi sifatida bir qator oddiy vositachilardan farq qiluvchi, ya’ni 
ham qarz beruvchi, ham qarz oluvchi hamda ular o‘rtasida aloqa 
bog‘lovchi, shuningdek, hisob-kitoblar vositachisidir. 
Bankning muomala sohasidagi faoliyati bilan bog‘liq birja agenti 
sifatidagi tasavvurlar 20-yillarda paydo bo‘lgan. Bunda banklar mustaqil 
ravishda birja operatsiyalarini amalga oshirishi, qimmatli qog‘ozlar oldi-
sotdisi bilan bog‘liq operatsiyalarni bajarishi mumkin. 
Nihoyat, banklar valuta ayirboshlashi (oldi-sotdisi) kredit savdosi, 
korxona va aholi tomonidan qo‘yilgan bo‘sh mablag‘larga to‘lovlar 
berish va ularni qarz oluvchilariga «sotish» bilan bog‘liq operatsiyalarni 
amalga oshiradi. Aytish joizki, bank aslida bank zaminini yaratgan 
kreditning rivojlanish natijasida paydo bo‘lgan. Shu yerda bank 
faoliyatining savdo tashkiloti sifatidagi ta’rifdan farqini qayd etish 
kerak. Savdoda tovar o‘z mulk egasini o‘zgartirsa, kreditlashda esa mulk 
egasi o‘zgarmaydi. 
Tijorat banklari bir-biridan quyidagilar bilan farq qiladi (7-jadval). 
Yuksak rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarning aksariyat 
qismi mulk shakli bo‘yicha aksioner va xususiy banklar hisoblanadi. Va 
hozirgi paytda ham omonatchilar, kichik va o‘rta biznes korxonalarga 
xizmat ko‘rsatish asosan unchalik katta bo‘lmagan xususiy banklar 
hissasiga to‘g‘ri keladi. Xususiy banklar: 
iqtisodiyotga xususiy sarmoyalarni jalb etish orqali samaradorligi 
yuqori ilg‘or investitsiya-loyihalariga yo‘naltirilgan mablag‘larning 
ko‘payishiga; 
kichik va o‘rta tadbirkorlarga bank xizmati ko‘rsatish saviyasi-
ning oshishiga; 
yangi turdagi bank instrumentlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir 
etadi. 
Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil aprel-
dagi «Xususiy tijorat banklarini tashkil etishni rag‘batlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni mazkur jabhada muhim ahamiyatga 
molik bo‘ldi. Faqat 1998-1999-yillar ichida Toshkentda «Alp-Jamol-

---

100
bank», «Turkistonbank», «XIFbank», Andijonda «Hamkorbank», Qarshi 
shahrida «O‘ktambank», Qoraqalpog‘istonda «Adiletbank», Samarqand-
da «Parvinabank» kabi banklar tashkil etildi.