Sh. Abdullayeva I f. d., prof

 beshinchi risk
guruhiga
60 kundan 180 kungacha 
muddati o‘tkazib yuborilgan ta’minlanmagan qarzlar va 
180 kundan ortiq muddati o‘tkazib yuborilgan barcha 
qarzlar kiradi. Tijorat banklari bunday qarzlar uchun 
ehtimoldagi yo‘qotishlarni nazarda tutib, berilgan qarzlar 
miqdorining kamida 100 foizi miqdorida zaxira tashkil 
etishlari shart. 
– yoshini; 
– salomatligini; 
– ilgari olgan majburiyatlarini qanday bajarganligini; 
– garov (kafolat) ning mavjudligini hisobga olgan holda belgilanadi. 
[62]
. Nazorat organlari tomonidan tijorat banklarida buxgalteriya 
hisobining quyidagi jihatlari tekshiriladi: 
– noreal (ishonarli bo‘lmagan) aktivlar va passivlarni aniqlash, bank 
balansining realligi va ishonchliligini tasdiqlash; 
– buxgalteriya hisobi holatini, uning tashkil etilishini tijorat bank-
larining amaldagi me’yoriy nizomlariga muvofiqligini tekshirish; 
– iqtisodiy normativlar hisobining to‘g‘ri chiqarganligini tekshirish; 
– xo‘jalik-moliyaviy faoliyatni tahlil qilish va maslahat berish. Shunga 
muvofiq bank menejmentining sifati, aktivlar va passivlarni boshqarish 
sifati tekshiriladi.
Bank nazorati organlari uzoq muddat kechiktirib yuborilgan 
qarzlarni va ular yuzasidan yozilgan foizlarni bankning 
noreal aktivlar 
va passivlari
deb hisoblab, ularni balans hisobidan chiqarish haqidagi 
talablarni asosli ravishda qo‘yishlari kerak. 
Tekshiruvchilar, odatda, tijorat banki xodimlariga maslahatlar bera-
di va ularga bank balanslarini qarz operatsiyalari hamda foiz daromad-
larini hisobga olish jihatdan ishonarli va real qiladigan ichki yo‘riqno-
malarni tuzishda yordam beradi. 

---

83
[63]
. Daromadlarni shakllantirish va chiqimlarni xarajatga o‘tka-
zishni amalga oshirganda tijorat banklari ma’lum me’yoriy va yo‘riq-
noma hujjatlarga asoslanadi. Daromadlarni shakllantirish va amalga 
oshirish bo‘yicha operatsiyalar bankning ichki operatsiyalari jumlasiga 
kiradi va bu operatsiyalar to‘g‘ri amalga oshirilganligini tasdiqlaydigan 
hujjatlar alohida yig‘ma jildlarda saqlanadi. 
Foiz stavkasi tijorat bitimining maqsadi bo‘lib, mijoz bilan bank 
o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomasida qayd etiladi. Foiz stavkala-
rining miqdori, ularni yozish tartibi, davri, qo‘shish muddatlari hamda 
undirib olish tartibi taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, agar tijorat banki daromadining 90 foizini 
o‘z buxgalteriyasining farmoyishi asosida shakllantiradigan bo‘lsa, u 
korporativ odob qoidalarini buzgan va bunday harakatlar noqonuniy deb 
hisoblanadi. 
Bank nazorati organlari hisobotda to‘g‘ri aks ettirilishini va 
tasdiqlanishini tekshirish yuzasidan olib boradigan asosiy ishi quyidagi 
daromadlarning hamma summasini bank foydasiga to‘g‘ri o‘tkazilgan-
ligini tekshirishdan iborat: 
– aksiyalar; 
– obligatsiyalar; 
– bankka qarashli boshqa qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olingan 
dividendlar va foizlar; 
– boshqa banklar, korxonalar va tashkilotlar faoliyatida ulush qo‘shib 
qatnashishdan olingan daromadlar. 
Markaziy bankning uslubiy materiallarida ko‘rsatilgan xarajatlar va 
chiqimlar tijorat banklari faoliyatlarining bevosita moliyaviy natijalari 
jumlasiga kiradi. Bank nazorati organlari faoliyatining eng muhim yo‘-
nalishi bank oladigan foyda hisobidan qoplanishi kerak bo‘lgan xarajat-
larning bank xizmatlari tannarxiga kiritilgan xarajatlarga o‘tkazish hol-
larining oldini olishdan iboratdir. 
Tijorat bankini soliqqa tortish holatini tekshirish oldida quyidagi 
vazifalar turadi: 
– banklar olgan daromadlarning to‘g‘riligini tasdiqlash; 
– bank xizmatlari tannarxiga kiritiladigan hamda soliqda soliq torti-
ladigan bazadan chiqarib tashlanadigan xarajatlarning to‘g‘riligini tasdiq-
lash; 
– soliqqa tortguniga qadar foyda summasining, moliyaviy natijalarga 
kiritiladigan daromadlar va xarajatlarning to‘g‘ri hisoblab chiqarilganligini 

---

84
tasdiqlash; 
– soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lab bo‘linganidan keyin bank 
tomonidan foyda hisobidan qilingan xarajatlarning to‘g‘riligini tasdiqlash; 
– soliqlarni hisoblash va budjetga to‘lash muddatlarining to‘g‘riligini 
tekshirish.