O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Nazorat savollari 
1.
Yorug’likga nisbatan qanday talablar qo’yiladi? 
2.
Yetarli yoritilmaslik inson organizmiga qanday salbiy ta’sir ko’rsatadi? 
3.
Mikroiqlimda tabiiy yoritilganlikning qanday ahamiyati bor? 
4.
Sun’iy yoritishning qanday me’yorlari bor? 
5.
Sun’iy yoritishda qanday texnik vositalardan foydalaniladi?
 
 

---

99 
FAVQULODDA VAZIYATLARDA FUQAROLAR 
MUHOFAZASI 
 
Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari
 
1.
 
Favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda ularning o`ziga hos 
hususiyatlari, favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rif 
 
Favqulodda vaziyat (FV) 
— ma`lum hududda yuz bergan falokat, halokat va 
boshka turdagi ofatlar natijasida kishilarning o’limiga, salomatligiga, tevarak 
atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli modtsiy zarar yetkazuvchi, odamlarning turmush 
sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir. 
Favqulodda vaziyatning tavsifi
Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko`rsatkich bo`yicha aniqlaniladi: 
1. 
Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta’rifi); 
2. 
FVning mohiyati; 
3. 
FVning sabablari; 
4. 
FVning shikastlovchi omillari; 
5. 
FVning qaltislikni oshiruvchi omillari; 
6. 
FVning 
oldindin 
bilish 
mumkinligi 
(monitoring, 
bashorat,YU 
ogohlantirish, yumshatish); 
7. 
FVni bartaraf qilish; 
8. 
Moddiy zararni aniqlash; 
FV oqibatining asosiy turlari: o`lim, odamlarning kasallanishi, inshoatlarning 
buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar. 
FVning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, 
inshoatlar, moddiy resurslarning barchasi – «SHikastlanish o`chog’i» deyiladi. Oddiy 
(bir turdagi) shikastlanish o`chog’i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida hosil 
bo`ladigan o`chog’ tushiniladi. Masalan, portlash, yong’in natijasida buzilish, 
kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (ko`p turli) shikastlanish o`chog’i 
deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi. Masalan, 
kimyo korxonasidagi portlash, binolarning buzilishi, yong’in, kimyoviy zaharlanish 
kabi oqibatlarga, ysilkinishi, kuchli bo`ron, suv toshqini, yog’inlar, elektr 
tarmoqlarini ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida zaharlanish 
va boshqa talofatlarga olib kelishi mumkin. 
Favqulodda vaziyatlar tavsifiga kura (sababi va kelib chikish manbaiga kura): 
1. Tabiiy tusdagi FV; 
2. Texnogen tusdagi FV; 
3. Ekologik tusdagi FVlarga bo’linadi.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi xavfli hodisalar kiradi: 
1) geologik xavfli hodisalar: zilzilalar, ykuchishlari, tog upirilishlari va boshka 
xavfli geologik hodisalar; 

---

100 
2) gidrometeorologik xavfli hodisalar: suv toshki nlari, sellar, kor kuchkilari, 
kuchli shamollar (dovullar), jala va boshka xavfli gidrometerologik hodisalar; 
3) Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida xavfli 
infektsiyalar 
(ulat, 
vabo, 
sargayma, 
isitma), 
yukumli 
kasalliklar, 
rikketsiyalarepidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar — Sibir 
yarasi, kuturish, virusli infektsiyalar — SPID; 
Epidemiya — odamlarning guruh bulib yukumli kasallanishi, ularning 
zaharlanishi (zaharli modda bilan hamda oziqovqatdan ommaviy zaharlanish); 
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bulishi; epifitotiya esa 
usimliklarning ommaviy nobud bulishidir. 
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar. ekologik tusdagi FVlar asosan 3 hil 
buladi: 
1. Quruklik (tuprok, yosti)ning holati uzgarishi bilan boglik vaziyatlar: 
halokatli kuchkilar — foydali kazilmalarni kazish chogida yostiga ishlov berilishi va 
insonning boshka faoliyati natijasida yyuzasining upirilishi, siljishi; 
Tuproq va ysanoati tufayli kelib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi, ogir 
metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, kishlok hujaligi ishlab chiqarishida 
odamlarning sogligi uchun xavf soluvchi kontsentratsiyalarda qo’llaniladigan 
pestitsidlar va boshka zaharli himikatlar mavjudligi. 
2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va hossalari uzgarishi bilan boglik bo’lgan 
vaziyatlar: 
Havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi: 
— oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, kurum, chang va 
odamlar sogligiga xavf soluvchi kontsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshka 
zararli moddalar; 
— keng kulamda kislotali hududlar hosil bulishi va kup miktsorda kislota 
chikindilari yogilishi; 
— radiatsiyaning yuqori darajasi. 
3. Gidrosfera holatining uzgarishi bilan boglik vaziyatlar: 
Yuzasi va osti suvlarining sanoat va kishlokhujaligi ishlab chiqarishi okavalari; 
Neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi 
mumkin bo’lgan, tarkibida ogir metallar, har hil zaharli himikatlar mavjud chikindilar 
va boshka zararli moddalar bilan eksteremal yuqori darajada ifloslanishi; 
Binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uyjoylarning emirilishiga olib 
kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan sizot suvlar miktsorining ortishi; 
Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi 
okibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi.