Abu Ali ibn Sino Vafot etgan sana

Abbos al-Javhariy  

 

 

Tug‘ilgan sana: 800 yil 

Vafot etgan sana: 860 yil 

 

Xalifa  al-Ma'mun  davrida  Bag‘dod  va  Damashqda  faoliyat  ko‘rsatgan  yirik  astronom  va 

matematiklardan  biri  -  al-Abbos  ibn  Sa'id  al-Javhariy  aslida  Forob  shahri  (hozirda  Gavhartepa)da 

dunyoga kelgan. Uning hayoti va faoliyati haqida manbalarda aniq ma'lumotlar saqlanmagan. 

Al-Javhariyning  830-  yillar  atrofida  Ma'mun  akademiyasidagi  astronomik  kuzatishlarda  ishtirok 

etganligi inobatga olinib, uni IX asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan degan xulosaga kelingan. 

O‘rta asr Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixiga oid ilk bibliografik asar  -  «Kitab al-Fixrist»ning 

muallifi  Ibn  an-Nadim  yunon  olimi  Yevklidning  «Negizlar»  («al-Usul»)  nomli  kitobi  haqida  gapirar 

ekan, unga yozilgan sharhlardan birini al - Javhariy bitgan, deb ma'lumot beradi. 

Al-Javhariyning faoliyati haqidagi asosiy ma'lumotlar Ibn al-Qiftiyning mashhur «Olimlarni hakimlar 

haqidagi  ma'lumotlar  bilan  tanishtirish»  («Ixbar  al-ulama  bi  axbar  al-hukama»)  kitobida  saqlanib 

qolgan.  Unda  shunday  deyiladi:  «Al-Abbos  ibn  Sa'id  al-Javhariy  munajjim  bo‘lib,  u  astronomiya  va 

astronomik  hisoblarda  mohir  mutaxassis  hisoblangan.  (Shu  bilan  birga)  u  astronomik  jihozlardan 

foydalanihda ham noyob iste'dod sohibidir: 

U  xalifa  al-Ma'munga  hamroh  bo‘lgan  va  al-Ma'mun  uni  Bog‘dodda  ash-Shamosiya  mintaqasidagi 

tajriba ishlariga mas'ul olimlar bilan astronomik kuzatishlarni olib borishga undadi. Al-Javhariy ba'zi 

sayyoralar, quyosh va Oyning o‘rnini aniqlagan. Natijada ushbu soha ahllari ora-ida mashhur bo‘lgan 

o‘z zijini yarata oldi. 

---

Uning o‘zi va hamkasblari - Sanad ibn Ali, Xolid ibn Abd al-Malik al-Marvarrudiy, YAhyo ibn Abu 

Mansurlar  musulmon  dunyosida  birinchi  bo‘lib  astronomik  kuzatish  va  tajribalar  olib  borgan 

shaxslardan  bo‘lgan.  Al-Javhariy  quyidagi  asarlarning  muallifidir:  «Zij  kitobi»,  «Yevklid  kitobiga 

sharh»  («Kitab  tafsir  kitab  Uqlidis»),  «Yevklidning  «Negizlar»  asarining  birinchi  kitobiga  u  (al-

Javhariy) qo‘shgan shakllar» («Kitob al-ashkal allati zadaha fi-l-maqala al-uvla min Uqlidis»)». 

Ibn  al-Nadim  va  Ibn  al-qiftiylarning  al-Javhariy  haqidagi  yuqoridagi  malumotlarini  XVII  asr  turk 

bibliografi Hoji Xalifa asosan o‘zgarishsiz qaytaradi. 

Al-Javhariy  o‘z  davridagi  boshqa  yetuk  astronomlar  bilan  hamkor-liqda  xalifa  al-Ma'munning 

topshirig‘iga binoan rejalashtirilgan «al-Ma'munning tekshirilgan ziji»ni yozishda faol ishtirok etgan. 

U  Bag‘doddan  tashqari,  Damashq  shahridagi  astronomik  kuzatishlarda  qatnashib,  astronomiyadan 

tashqari matematikada ham katta natijalarga erishdi. 

Uning  Yevklidning  «Negizlar»  kitobiga  yozgan  sharhi  va  bu  asarning  birinchi  kitobiga  qo‘shgan 

shakllari, parallel chiziqlar haqidagi g‘oyalari olimni geometriya sohasida ham chuqur bilimlar sohibi 

bo‘lganidan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari,  al-Javhariy  «Negizlar»  kitobini  isloh  qilish»  («Islah  li 

kitab al-Usul») asarining ham muallifidir. 

Mazkur  asar  bizgacha  yetib  kelmagan  bo‘lsa-da,  uning  mazmuni  haqidagi  to‘liq  ma'lumotlar  XIII 

asrda  yashagan  qomu-siy  olim  Nasiriddin  Tusiyning  «Parallel  chiziqlar  haqidagi  shubhalarni 

davolash» («ar-Risola ash-shafiyya an shakk fi-l-xutut al-mutavaziyya») risolasida bayon etiladi. Al-

Javhariy  o‘zining  bu  kitobida  Yevklidning  «Negizlar»  asaridagi  V  postulatni  isbotlashga  harakat 

qiladi. 

Ma'lumki, «Negizlar» asarining bu qismida parallel chiziqlar haqida mulohazalar yuritiladi. Bu mavzu 

ustida  bosh  qotirgan  al-Javhariy  burchak  ichida  joylashgan  har  qanday  nuqtadan  burchakning  ikki 

tarafini  birlashtiruvchi  chiziq  chizish  mumkin,  degan  xulosaga  keladi.  Muallif  qo‘llagan  parallel 

chiziqlar  nazariyasi  shunisi  bilan  ahamiyatliki,  undan  1800  yili  fransiyalik  geometriyashunos  olim 

A.M.Lejandr  V  postulatni  isbotlashda  foydalangan.  Al-  Javhariyning  yuqorida  sanab  o‘tilgan 

asarlaridan  tashqari  yana  ikki  asar  yozganligidan  dalolat  beruvchi  qo‘lyozmalar  saqlangan.  Ulardan 

birinchisi, «Yevklidning «Negizlar» asarining beshinchi kitobiga qo‘shimchalar» («Ziyadat fi-l-maqala 

al-hamisa  min  kitab  Uqlidis»)  nomi  bilan  atalib,  u  hozirda  Amerika,  Turkiya,  Eron,  Tunis  va 

Щindiston  kutubxonalarida  mavjud.  Ikkinchi,  «quyoshning  yer  markazidan  uzoqligini  aniqlash» 

(«Risola fi ma'rifat bu'd ash-shams an-markaz al-ard») risolasi yagona nusxada Bayrutda saqlanmoqda.