A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

Yoqilg‘i 
manbayi
Ajralib chiqadigan energiya 
(kJ energiya/g yoqilg‘i)
Ajralib chiqadigan karbonat 
angidrid (mg CO
2
/kJ energiya)
Neft 
43,6
78
Etanol
27,3
59
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, yonilg‘ilarning tannarxi bir xil bo‘lsa-da, 
nima uchun ba’zi odamlar etanolga qaraganda neftdan foydalanishni afzal ko‘rishadi?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda, neftga qaraganda etanoldan 
foydalanishning atrof-muhit uchun afzalliklari nimada?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
O‘quvchilar mazkur topshiriqni bajarishlari uchun yoqilg‘i manbayi sifatida etanol va neft 
taqqoslangan jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qila olishlari kerak. To‘g‘ri javoblarda 
tannarxi bir xil bo‘lgan neft va etanol yonganda neftdan ko‘proq miqdorda energiya ajralib 
chiqishi hamda etanol yonganda nisbatan kamroq miqdorda karbonat angidrid atmosferaga 
ajralib chiqishini qayd etilgan bo‘lishi kerak.
Mazkur savol o‘quvchilarning ma’lumotlar va dalillarni ilmiy talqin qilish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan bo‘lib, unga javob berish uchun metodologik 
bilimlardan foydalanish zarur.

---

– 36 –
YOQILG‘I QAZILMA BOYLIKLARI
Uglerodni ushlab qolish va saqlash
Uglerodni ushlab qolish va saqlash usuli elektr stansiyalaridan 
atmosferaga ajralib chiqayotgan CO
2
ni ma’lum bir miqdorda ushlab qolish 
va saqlash bo‘lib, uni atmosferaga qaytib chiqmaydigan joyda saqlashdir. 
Okeanning tubi CO
2
ni saqlash mumkin bo‘lgan joylardan biridir, chunki CO
2
suvda eriydi.
Olimlar CO
2
okeanda uch xil chuqurlik (800 metr, 1500 metr va 3000 metr) 
da nasos yordamida to‘planganidan keyin CO
2
ning necha foizi ushlab qolinishini 
hisoblash uchun matematik model ishlab chiqishdi. Ushbu modelda CO
2
2000-yilda 
okean tubiga nasos yordamida to‘plangan deb faraz qilinmoqda. Quyidagi grafikda 
ushbu modelning natijalari ifodalangan.
3-savol 
“Uglerodni ushlab qolish va saqlash” matnini o‘qing. Topshiriqni 
bajaring.
Grafikda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, CO
2 
ning okeanda uzoq 
muddat samarali saqlanishiga chuqurlikning qanday ta’sir etishini tushuntiring.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
O‘quvchilar karbonat angidrid gazi nasos yordamida okean tubida qanchalik 
chuqurlikda to‘plansa, shunchalik uzoq muddat saqlanishi haqida umumiy xulosa 
chiqarishlari uchun grafikda keltirilgan ma’lumotlarni talqin qila olishlari kerak.
Yil
800 m chuqurlik
1500 m chuqurlik
3000 m chuqurlik

---

– 37 –
To‘g‘ri javobda karbonat angidrid qanchalik chuqurlikda 
ushlab turilsa, chuqur bo‘lmagan joydagiga nisbatan uzoqroq vaqt 
davomida saqlanishi qayd etilgan bo‘lishi kerak.
Mazkur topshiriq o‘quvchilarning ma’lumotlar va dalillarni 
ilmiy talqin qilish kompetensiyasini baholashga qaratilgan bo‘lib, 
topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar metodologik bilimlarga 
tayanishlari kerak.
D
unyoning ko‘pgina hududlarida vulqon otilishlari va zilzilalar odamlar hayotiga 
xavf soladi. 1-xaritada vulqonlarning joylashgan joyi ko‘rsatilgan. 2- xaritada 
zilzilalarning joyi ko‘rsatilgan. Har ikkala xaritada “Olovli halqa” deb nomlangan 
hudud ko‘rsatilgan.
2.3.
VULQON OTILISHLARI