Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

Tayanısh túsinikler: 
Islam táliymatı, Muxammed pay
ǵ
ambar, xadisler, xadis 
ilimi, tálim-tárbiya, úzliksiz bilimlendiriw, namaz oqıw, zakat beriw, oraza tutıw, 
haj saparına barıw, kalima qaytarıw, meshitler, mektepler, medreseler, Quranı 
Karim, arab jazıwı, diniy kitaplar, din ulamaları.
Temanıń mazmunı: 
 
1.1.Islam dininiń tarqalıwı, islam ideyalarınıń tálim-tárbiya
ǵ
a 
tásiri. Musılman mekteplerinde tálim-tárbiyanıń mazmunı. 
VII ásir baslarında Islam taliymatina tiykarlan
ǵ
an Arab xalifatlı
ǵ
ı 
shólkemlestirilip, bul mámleket óz ústemligin bekkemlew ushın basqada 
mámleketlerdi ózine qarata baslaydı.
VII ásirdiń ortalarınan baslap arablar Maverennaxr
ǵ
a hújim 
shólkemlestiriwdi oylastıradı hám ol 651 jılı Ubaydulla ibn Ziyod basshılı
ǵ
ında 
ámelge asırıladı. 676 jılı Said ibn Ospannıń basshılı
ǵ
ında Buxara, Su
ǵ
diyona, 
Kesh hám Nasaf qalaları basıp alınadı. 
Arablar tárepinen shólkemlestirilgen ekinshi shabıwıl 705 jılı Xorasan hákimi
Quteyba ibn Muslim tárepinen baslanadı. Ol 706 jılı Zarafshan
ǵ
a júris baslap 
Paykend, Buxara, Samarqand, Fer
ǵ
ana hám basqa qalalardı, Xorezmdi qol
ǵ
a 
kiritedi. Quteyba ibn Muslimniń Maverennahr
ǵ
a júrisi 715- jılı onıń Fer
ǵ
anada
qoz
ǵ
alańshı arab jawıngerleri tárepinen óltiriliwi menen tamamlanadı. 
Arablar YIII ásirdiń ortalarına kelip Maverennahrdı tolıq basıp aladı hám 
ol jerlerde islam dinin ornatadı. Maverennahrda Islam taliymatınıń ideyaları 

---

jayılaman degenshe bul jerde kóp sanlı qudaylar
ǵ
a sıyınıw isleride ámelge 
asırıladı. 
Islam taliymatı ideyalarınıń jayılıwı adamlar tárepinen Shariat qa
ǵ
ıydalarına, 
Islam dini printsiplerine boysınıw, Alla
ǵ
a sıyınıw, Muxammed pay
ǵ
ambar 
kórsetpelerin basshılıqqa alıwdı xalıqtıń sanasına sińdiredi.
Tariyxshı Abu Muhammad Narshaxiydiń «Buxara tariyxı»nda 
kórsetiliwinshe: “Buxara xalqı 4 mártebe musırman, 4 mártebe kápir boladı. 
Soń
ǵ
ılı
ǵ
ında Kuteyba ibn Muslim olardı zorlıq penen musırmanshılıqqa májbúr 
etedi. 
Basıp alıwshılıq dáwirinde jergilikli xalıqtıń mádeniy miyrasları joq etiledi.
Abu Rayxan Beruniydiń kórsetiwinshe: «Quteyba Xorezm jazıwın jaqsı bilgen, 
olardıń ráwiyatların úyrengen, onı basqalar
ǵ
a úyretetu
ǵ
ın adamlardı joq etken. 
Sońınan kóshirip jazıwshılardıda óltirtken, kitap hám dápterlerdi órtegen». 
Usınday gúresler nátiyjesinde islam dini qáliplestirilgen. 
Arab xalifaları basıp alın
ǵ
an mámleketlerde a
ǵ
artıwshılıq siyasatın alıp 
bardı, ba
ǵ
ınıshlı xalıqlar ústinen mádeniy ústinlikke eristi. Sebebi arablarda YII
ásir baslarında «quran» hám basqada shı
ǵ
armalar bar edi. IX ásirde jaratıl
ǵ
an 
«Mıń bir tún» shı
ǵ
arması dúńya ádebiyatınıń eń jaqsı úlgisi boldı. 
Arab tili rawajlandırıldı hám en jaydı. Grek hám rim oyshılları tárepinen 
jaratıl
ǵ
an astronomiya, meditsina, ximiya, matematika hám geografiya
ǵ
a 
baylanıslı barlıq iri shı
ǵ
armalar arab tiline awdarma jasaldı.
Arablar úlken mámleketti payda etiw nátiyjesinde geografiya ilimin 
rawajlandırdı, dáslepki kartalar jaratıldı. IX ásirde jaratıl
ǵ
an kartalarda Arab
xalifalı
ǵ
ınan ótiwshi dáryalar hám olardıń a
ǵ
ımları, sondayaq, Ispaniyadan
Oraylıq Aziya hám Hind dáryasına shekemgi xalifalıq jerleri sáwlelendirildi. 
«Maverennaxr» sózi ol waqıtlarda «dár`ya artı» degen ma
ǵ
ananı bildirdi. 

---

Islam taliymatınıń en jayıwında Allanıń rasuli (jerdegi wákili) bol
ǵ
an 
pay
ǵ
ambar Muhammad Alayhis-salamnıń ornı hám jeke róli joqarı boldı. 
Muqaddes kitap - “Quran” jaratıldı. Arab tilin úyreniw da
ǵ
azalandı. Diniy
ulamalardıń kórsetpesine muwapıq bul muqaddes kitaptıń basqa tillerge awdarma 
jasalıwı qada
ǵ
an etildi. 
Basip alın
ǵ
an barlıq mámleketlerdegi meshitler qaptalınan arnawlı mektepler 
shólkemlestirildi. Biraq bul jerlerde tek gana ul balalar tálim hám tárbiya aldı.
Medreselerde tálim-tarbiya isleri Shariat nızamlarına muwapıq shólkemlestirildi. 
Ol jerde anıq pánlerde oqıtıldı.
Balalar
ǵ
a dáslep háripler yadlatıldı, sońinan bul háriplerdi qosıp oqıw, onnan 
soń barıp jazıw úyretildi. Usınnan keyin “Quran”nıń hár bir súresi tákrarlap 
úyretildi. 
Balalar 6-7, hátte 5 jasınan baslap mekteplerge berildi. “Quran”dı yadqa 
bilgen adam qarıy dep ataldı.
Maverennaxrda arab bolma
ǵ
an balalar
ǵ
a “Áptúyek” úyretildi. Ol VIII 
ásirde dúzilgen. Onıń ishinde quran súreleriniń jetiden biri tańlap alın
ǵ
an. X—XII
ásirlerde “Sharkitap” oqıtıla basladı. XII ásirden baslap Ahmad Yassawiydiń turk 
tilinde jazıl
ǵ
an qosıqları hám basqada shı
ǵ
armaları tiykarinda islam dini turkiy 
tilde úyrenile basladı. 
X ásirdiń baslarında medreseler payda bola basladı. Medreselerde
musulman diniy a
ǵ
ımları arab tili, grammatikası hám nizamshılıq, ilahiyat, 
logika, oratorlıq sheberlikleri úyretildi. Sońınan medreselerde astronomiya,
matematika, geografiya, ximiya siyaqlı dúńyalıq ilimler oqıtıla basladı. 
Medreselerde 15—20, 30—40 hám 100—150 ge shekem talabalar oqıdı. 
Onı pitkergenler imam-xatib, qazıxanalar hám basqada basqarıw orınlarında jumıs 
isledi.

---

Islam shariyatınıń mánisi - bul Allanı bir dep, o
ǵ
an boysınıw hám pútkil qálbi 
menen ıqlas etiw degendi ańlatadı. Islam taliymatı boyınsha har bir musurman bes 
tiykar
ǵ
ı wazıypanı orınlawı shárt:
1-“La ilaaha illalla, Muhammadur-rasululalla” dep Allanın barlı
ǵ
ına, onıń 
birew ekenligine hám onıń qudiretine, Muhammad Allayhis-salamnıń Táńirdiń 
jerdegi elshisi ekenligine iseniw. 
2-namaz oqıw; 
3-maldan, bastan zákát beriw;
4-ramazan ayında oraza tutıw;
5-imkaniyatı bolsa haj saparın ótew. 
Islam dininiń tiykarın salıwshi hám en jaydırıwshı Muhammad ibn Abdulla 
570 jılı Mekkede quraysh qabilasına tiyisli Hoshimiyler shańara
ǵ
ında tuwıladı.
Atası Abdulla Sham saparına ketip baratırıp Madina qalasında 30 jasına jetpey 
qaytıs boladı. Jas Muhammed 5 jasında anası Aminadanda ajraladı. Sońınan onı
jası 100 den asqan babası Abdul Mutallib óz tárbiyasına aladı. Ol qaytıs 
bol
ǵ
annan keyin Abu Talib tarbiyalaydı. Erjetkennen keyin Mekke qalasınıń bay 
áyelleriniń biri Xadichanıń xizmetine ótedi. Sońınan o
ǵ
an úylenedi.
609-610 jıllardan baslap Muhammed pay
ǵ
ambar sıpatında jal
ǵ
ız alla
ǵ
a 
sıyınadı. Islam dininiń ideyaların xalıq arasında násiyatlaydı. Ol 622 jılı óz 
tárepdarları menen Madina qalasına jol aladı. Musurmanlardıń hijriy jıl esabı usı 
jıldan baslanadı. 
632 jılı Muhammed Mekkege jáne bir ret haj
ǵ
a baradı. Aradan 3 ay ótip 
qazalanadı. Onıń óliminen soń mámleketti xalifalardan
1. Abu Bakr as-Siddiq 632-634 jıllarda; 
2. Umar ibn al-Xattob 634-644 jıllarda; 
3. Usman ibn Affon 644-656 jıllarda; 
4. Ali ibn Abu Tolib pay
ǵ
ambarımızdıń kúyewi basqaradı. 

---

Bul dáwirde islam taliymatı bekkemlenedi. “Qur`onı Karim” sahabalar 
tárepinen kitap halına keltirildi.
Xat-sawatı bolma
ǵ
an Abu Bakr, Omar, Ospan, Ali, Zayd, Ubaylar “Quran”
ayatların 23 jıl dawamında yadında tutadı hám xatqa túsirtedi. 
3-xalifa Ospannıń tapsırmasına muwapıq “Quran” súreleri hám ayatları 
birinshi bolıp sahaba Zayd ibn Sabit tárepinen kiyik terisinen islengen betlerge 
jazıladı hám ol 6 nusqada kóshirilip oraylıq qalalar
ǵ
a bir-bir nusqadan jiberiledi.
“Quran”- dúńya mádeniyatınıń úlken baylı
ǵ
ı, musurmanlardıń muqaddes
kitabı bolıp, ol arab tilinde “qiroat” ma
ǵ
anasın ańlatadı. Ol 6666 ayat hám 114 
súreden ibarat bolıp, olardıń 90 i Muhammad Alayhis-salom Mekke qalasında,
24 ti Madina qalasında bol
ǵ
an waqıtlarda jazıladı.
Quran adamlardı tınısh-tatıw jasaw, doslıq, teńlik, saqıylıq, bir-birine mehir-
muxabbatlı bolıw
ǵ
a shaqıradı. Islam ideyaları adamlardı jaqsılıq islewge shaqıradı, 
olardı jamanlıqtan qaytaradı.
Qurannıń “Zumar” súresiniń 9-ayatında adamlardı ilim úyreniwge 
shaqırıwshı mınaday qatarlar bar: “Aytıń: Biletu
ǵ
ın hám bilmeytu
ǵ
ınlar teń be? 
degen sawal qoyılıp «tek 
ǵ
ana aqıl iyeleriniń úgit-násiyat qılıp biletu
ǵ
ınlı
ǵ
ın 
esletedi». 
Quranda ata-ana, shańaraqtıń basqa a
ǵ
zalarına, a
ǵ
ayin-tuw
ǵ
an, jetimler, 
kamba
ǵ
allar, qońsı-qobalar
ǵ
a jaqsılıq islew belgilengen. Menmenlik - óz ayıbın
tán almaw, takabbırlıq sanaladı.
Ulıwma al
ǵ
anda, islam hám onıń tiykar
ǵ
ı taliymatı insanda aqlıy, áden-
ikramlı hám fizikalıq jaqtan barkamal insandı tarbiyalawda o
ǵ
ada áhmiyetli 
sanaladı.