Nasafiylarining pedagogik qarashlari

 “Har bir tug„ilgan bola faqat fitrat (sof tabiat) ila tug„iladi. 
Bas, ota-onasi uni yahudiy yoki nasroniy yoki majusiy qiladi”
, - degan 
purma‟no fikr bilan hamohangdir. Demak, Nasafiy komil inson tarbiyasida barcha 
omillarni birgalikda amalga oshirish va yaxshi xulqni tarbiyalash mumkinligini 
ta‟kidlab o„tadi. Shuningdek, komil inson tarbiyasida ota-onaning mas‟uliyati 
nihoyatda katta ekanligini e‟tirof etadi. Tarbiyada ota-ona o„z tarbiyasi bilan 
alohida va muhim o„ringa ega. Ota-onaga Alloh tomonidan berilgan ne‟matlar 
ichida eng ulug„laridan biri farzanddir. Ularning burchi esa o„z farzandini komil 
inson qilib tarbiyalashdir. Har bir ota-ona shu mas‟uliyatni his etishi, ota-
onalarning o„zlari ham o„z xulq-atvorlari, insoniyligi, axloqlari bilan o„rnak va 
namuna bo„lishlari nihyatda ahamiyalidir. Ulardan har ikkalasining farzandlari 
oldida e‟tiborli obro„ga ega bo„lishi muhimligi qayd etiladi.
Aziziddi Nasafiy komil inson xulqini tarbiya qilishda meyorga amal qilishni 
nasihat qiladi. Allomaning ta‟kidlashicha, meyorga amal qilish har bir insonning 
hurmatli bo„lishini kafolatlovchi asosiy mezondir. Meyordan ortiqcha so„z aytish, 

---

42 
hattoki nasihatni ham ortiqchasi komil inson tarbiyasida so„zning ta‟sir kuchini 
yo„qotadi. Alloma bu borada “Ifrotiy (haddan, meyordan oshiq) ro„za va namozga 
berilib, ketma-ket hajga borma. Buyurgan farzni ado etish bilan cheklan. Ko„p so„z 
va gaplarni yodlashni ham o„zingga odat qilma, fiqxni berilib o„rganishning ham, 
ko„p hikmat bilishning ham foydasi yo„q, keraklisini bilib olsang, bas”,_ - deydi. 
Nasafiyning fikricha, har ishda meyorning bo„lishi komillik belgisidir. Ortiqchasi 
bekerak va befoydadir. So„zlaganda fikrlar tarbiyalanuvchining yuragiga yetib 
borishi lozim. Ko„p so„zlash samarasiz bo„lib, tarbiyalanuvchi tarbiyachining 
so„zlariga va nasihatiga e‟tibor bermasligi aniq. Bu esa tarbiyachining ko„pchilik 
oldida obro„sizlanishiga yetarli asos bo„ladi.
Aziziddin Nasafiy boshqa allomalar kabi o„z qarashlarida insoniy sifatlarni 
qadrlagan, odamiylikka zid xususiyatlarni albatta qoralab kelgan. Nasafiy 
hikmatlarida komil inson sifatlari, ya‟ni tarbiyalanganlik ko„zgulari – yaxshilik 
qilish, saxiylik, iroda sifatlari, qanoat va boshqalar yorqin ko„rinishlarda namoyon 
etiladi. Nasafiy hikmatlarida shaxs oila, mahalla va jamiyatdagi tarbiya jarayoni 
qonuniyatlari hamda tamoyillari asosida tarbiyalanadi va kamol topadi deb 
ta‟kidlanadi. 
Aziziddin Nasafiy fikricha, shaxs ma‟naviy dunyoqarashining shakllanishida 
uni o„rab turgan ijtimoiy muhitning muhim o„rni bor. Nasafiy hikmatlarida insoniy 
sifatlardan saxiylik va xasislik o„ziga xos tarzda ta‟riflanadi. Ma‟lumki, saxiylik 
shaxs ma‟naviyati kategoriyasi bo„lib, u insonning ma‟naviy tarbiyalanganlik 
darajasi bilan baholanadi. “Saxiy” arabcha so„z bo„lib, lug„aviy ma‟nosi “mard”, 
“mehribon”, «javonmard” demakdir. Saxiylik ma‟naviy-axloqiy fazilat sifatida 
faqat odamzodgagina xos ruhiy hodisadir. Saxiylik tushunchasi diniy va dunyoviy 
mazmunga ega bo„lib, dunyoviy mazmuni odamiylikdan iboratdir. Uning tarkibiga 
kiradigan unsurlar, qirralar, jihatlar g„oyat turli-tumandir. Odamiylik deganda 
xalqning uzoq tarixi davomida turli sinovlardan o„tib, sayqal topib kelayotgan va 
faqatgina ijobiy fazilatlar tarzida e‟zozlanadigan axloqiy qadriyatlar tushuniladi. 
Diniy mazmunda oliy bir ibtidoga ishonch ruhining qalbda qaror topishidan kelib 
chiqib mol-dunyoga hirs qo„ymaslik, muruvvatli bo„lishni anglashdir. Diniy va 

---

43 
dunyoviy mazmunda biroz tafovut bo„lsa ham, ularning mohiyati va shakliy 
tuzilishi bir xil. Chunki saxiylik shaxs ma‟naviy-ruhiy olamida qaysi yo„nalishda 
qaror topmasin, uning sharti asosan bittadir. YA‟ni saxiy odamning so„zi bilan ishi 
bir bo„ladi. Bunday inson har qanday sharoitda yaqinlari va maslakdoshlari uchun 
hech bir dunyoviy boylikni ayamaydi. Insonlarning hojatini chiqarishdan 
charchamaydi, huzur qiladi. Agar shunday qilmasa, vijdon azobida qoladi va o„zini 
o„zi sira kechirmaydi. Demak, vijdon, halollik, poklik, rostgo„ylik, insof-diyonat, 
saxovat, muruvvat bilan yashash faqat ma‟naviy dunyosi boy odamlargagina xos 
fazilatlardir.
Shu bois saxiylik va xasislik masalalari Aziziddin Nasafiyning asarlarida har 
tomonlama tahlil etilgan. U o„z hikmatlarida shunday yozadi: “Ikki xil odamlar 
bekorga harakat va mehnat qilgan hisoblanadi. Biri boylik to„plab o„z iste‟mol 
taomi uchun xassislik qilsa, ikkinchisi bilimga ega bo„laturib, shu bilimini 
boshqalarga o„rgatmasa”.
Aziziddin Nasafiy saxiylikning ziddi bo„lgan xasislik qiluvchi kishini xatto 
o„zining omon qolishi uchun ham to„plagan boyligidan foydalanmasligini 
insoniylikdan 
xoli 
tushuncha 
sifatida 
ko„rsatmoqda. 
Xasislik 
inson 
ma‟naviyatining go„zal emasligi, xasis odamning insoniylik mazmun mohiyatini 
to„g„ri anglamasligi, axloqiy xususiyatlarga ega emasligi, qilgan mehnatining 
rohatini ko„rmasligi, kibru havodan andishada bo„lmasligidadir. Shu bilan birga, 
masalaning yana bir tomonini, ya‟ni bilim va iqtidor egasining o„z ilmidan 
boshqalarga foyda tegmasligi ham xasislik ekanligini, ilm egasi saxiylik 
maqomidan bebahra qolishini shu birgina hikmatda qisqa, lekin boy mazmun bilan 
ana shunday yoritib beradi. 
Shuningdek, Nasafiy har bir insonning jamiyat hayotida muayyan va aniq 
maqsadi bo„lishi kerak degan fikrni ilgari suradi. Nasafiyning fikricha, maqsadga 
yo„nalganlik jamiyat rivojining asosiy va ahamiyatli shartidir. Alloma maqsadga 
yo„nalganlikni aniq bayon qilish bilan jamiyatdagi meyorlar bilan shaxsning 
ehtiyojlari uyg„unlashuvi muhimligini, shaxsning amaliy faoliyatida ijtimoiy 
munosabatlar tizimini ro„yobga chiqarishga tayyor bo„lishi zarurligiini 

---

44 
tushuntirishga intiladi. Maqsadga yo„nalganlik hamda rejalashtirish g„oyalarini 
ishlab chiqish va baholashni harakatlarning unumdorligi, muammoli vaziyatlarni 
hal etish zaruriyati bilan izohlaydi. Chunki maqsadga yo„nalganlik insonlarning 
turli-tuman ziddiyatli voqea-hodisalarga bardosh qila olishini ifoda etadi. Bu 
yo„nalishda Aziziddin Nasafiy inson maqsadining ma‟naviy tarbiyadagi o„rni 
beqiyosligini ko„rsatib o„tadi va bu haqda o„zining quyidagi hikmatini keltiradi. 
“Bir odamdan so„radilar: “Harakatsiz va maqsadsiz olim kimga o„xshaydi?” Javob 
shunday bo„ldi: “Asal bermaydigan asalariga”. Ma‟lumki, maqsadga intilish uch 
narsaning butunligidan hosil bo„ladi: shijoat, ishonch va amal. Shijoat – tizimli 
harakatlar majmui; ishonch – so„z va harakatlarda maqsadning aniqligini tan olish; 
amal – ishonchni yaxshi ishlar (amal) bilan isbotlash. Bu xuddi asalarilarning 
harakatiga qiyoslanadi. Asalari shijoatda, g„ayratda tengsiz, maqsadi aniq va 
harakatlari ishonchli, amali esa barchani lol qoldiradi. Gulchangdan asaldek ne‟mat 
oladi ular. Bu esa mana shu uchta butunlikning buzilmasligidir. Allomaning 
maqsadsiz olimning asal bermaydigan asalariga o„xshatishi ana shundandir. 
G„ayratli bo„lish shaxs fazilatlariga ijobiy ta‟sir etar ekan. Nasafiy “Bilimga ega 
bo„lib, lekin harakat qilmaydigan kishi yerni ekinga tayyorlab urug„ sochmagan 
dehqonga o„xshaydi...” – deydi. YA‟ni bilimi bo„laturib g„ayrati, harakati 
bo„lmasa, umri besamar o„tadi demoqchi. Inson bilimi va g„ayratining 
mushtarakligi uning ongi va ahvoli ruhiyatiga singgan, undan mustahkam o„rin 
olgan dunyoviy g„oya va dunyoqarash sifatida qudratli harakatlantiruvchi kuch va 
inson irodasini mustahkamlovchi vositadir. Bilim markazida dunyoqarash, olamga, 
odamga va ularning turli uyushmalariga munosabatni belgilash yotsa-da, ammo 
umuminsoniy axloqiy qadriyatlar – vatanparvarlik, oila, jamiyat, xalq va butun 
insoniyat oldidagi burchni anglash kabilar insoniy shartlar hisoblanadi. Bunday 
xususiyatlardan mahrum bo„lgan odamlarga odatda mevasiz daraxt sifatida 
qaraladi. Nasafiy ham shu bois bundaylarni “yerni ekinga tayyorlab urug„ 
qadamagan” kishiga o„xshatadi. Bilimi yetarli bo„lib, harakat sust bo„lsa, o„ziga, 
insoniyatga, jamiyatga nisbatan loqaydlikdir. Loqaydlik tushunchasi zamirida 
ishyoqmaslik, dangasalik, so„z va amal birligining yo„qligi, bahonakashlik singari 

---

45 
mazmunlar ham ifodalanadi. Aziziddin Nasafiyning fikrlari bugungi kunimiz 
uchun ham shaxs kamolotidagi dolzablikni belgilovchi mezonlar deyish mumkin. 
Zamonaviy jamiyatni parokandalikka olib keluvchi illat – bu loqaydlikdir. 
Darhaqiqat, loqayd kishilar tevarak-atrofida bo„layotgan voqea-hodisalarni ko„rib, 
his etib turishsa-da, “Bu menga taalluqli emas” yoki “Bu mening muammom 
emas”, – deb o„tib ketaveradilar. Bu bilan ular o„zlarini go„yoki ortiqcha 
muammolardan xalos etmoqchi bo„ladilar. Ammo bilishmaydiki, ularning bu 
loqaydliklari katta bir falokat yoki muammoga sabab bo„lishi, hatto yurt tinchligiga 
rahna solishi mumkin. Shu bilan birga, ko„pchilik insonlarning jamiyat hayotidagi 
o„zgarishlar, islohotlarga befarqligi, doim o„z qobig„iga o„ralib olishlari 
taraqqiyotga g„ov bo„lishi mumkin. “Barchamizga ayon bo„lish kerakki, – deb 
uqtirgandi mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov, – qayerdaki 
beparvolik va loqaydlik hukm sursa, eng dolzarb masalalar o„zi bo„ladi deb tashlab 
qo„yilsa, o„sha yerda ma‟naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylanadi” 
Nasafiy fikricha, insoniy munosabatlar (ijtimoiylashuv) rivoji har bir insonning 
faoliyati va harakatiga bog„liqligi ta‟kidlanadi. Faol harakat qilmaslik, ijodiy 
mehnatsiz kishilarning ma‟naviy-axloqiy hayotini, kamolotini tasavvur etish 
mumkin emas. Faolligi yo„q odamda ehtiyoj, manfaat, harakat bo„lmasligini 
quyidagi hikmati bilan izohlaydi. “Qancha o„qisangiz ham, harakat qilmasdan 
bilolmaysiz”. Harakat qilish esa muayyan organlar va muskullar harakatisiz, 
shuningdek, kishilar bilan aloqaga kirish istagisiz, tilsiz, tafakkursiz, hissiyotsiz 
ro„y bermaydi. 
Nasafiy hikmatlari mazmunida inson ma‟naviy tarbiyasining eng mukammal 
ko„rinishi uning muomala odobida ekanligi bayon etiladi. Muomala xushtavozelik, 
ochiq yuzlilik alomatlari bilan zohir bo„ladi. Xushmuomalalik insonning olamni, 
unda o„z o„rni va mavqeini bilishi, ijtimoiy mavjudot sifatida namoyon bo„la 
olishining zarur shartidir. Muomala orqali inson ruhi ezgulikni qaror toptirish 
tomon yo„nalib, ijtimoiy-siyosiy hayotning insonga yaqinlashuvida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Xushmuomalalikda ham meyor katta ahamiyat kasb etadi va 
bu tushunchalar odatiy bir ma‟noda qo„llaniladi. Ochiq yuzlilik va xushtavozelik 

---

46 
barqaror bo„lmagan muhitda insonning shaxs sifatida shakllanishi qiyinlashadi. 
Ijtimoiy hayotda bu borada “Shirin so„z bilan ilon inidan chiqar”, “Bola shirin so„z 
gadosi”, – degan naqllar uchraydi. Nasafiy o„z qarashlarida har narsaning, 
jumladan, xushmuomalalikning ham chegarasi borligini, sharoit va voqealar 
rivojiga qarab yashash lozimligini uqtiradi. Bu borada olim: “Siz xushmuomala 
bo„lish kerak bo„lganda qo„pol so„zlarni aytmang, chunki tayoq o„jar hayvonlar 
uchun mo„ljallangan. Agar siz g„azablansangiz xushmuomala bo„lmang, chunki 
shakar achchiq dori kerak bo„lgan joyda yarashmaydi”, – deydi. 
Inson fe‟li o„zgaruvchan ekanligiga e‟tiborini qaratgan Nasafiy ochiq yuzlilik 
talab etiladigan vaqtda qo„pollik ishlatilsa, insonlar o„rtasida ishonch, mehr-oqibat 
yo„qolishiga olib kelishini ta‟kidlaydi. Shu bilan birga, fikrning amalga oshishida 
insonning ko„p vaqti va kuch-quvvati behuda sarflanishiga sabab bo„lishini aytadi. 
Inson faqat o„z chiroyi, odobi va muomalasi tufayli hayotda dadil qadam qo„ya 
olishini tushuntiradi. Shuningdek, alloma kerakli vaqtda tarbiyada shirin so„z 
emas, tanbeh berish ham asosiy qurol ekanligini ta‟kidlab o„tadi. Bu esa tarbiyada 
avval aqlingni ishlat, foyda bermasa qalbingni ishlat, yana foydasiz bo„lsa 
qo„lingni ishlat ta‟biriga mos keladi. 
Shu hikmatga yaqin misol sifatida Nasafiyning quyidagi fikrini keltirish 
mumkin. “Qadimgi donishmandlar kulgili hikoyalar va maqollardan saboq 
olishgan, chunki keyingi avlodlar ular haqida kulgili hikoyalar va maqollarni 
to„qimasliklari uchun”. Dunyoda insonlar ma‟naviyatining turli jihatlarini ko„rish 
mumkin bo„ladi hamda har biri voqelikka o„z dunyoqarashi, axloqiy mezonlari 
darajasida munosabat bildiradi. Aziziddin Nasafiy ibrat olishning manbasini 
yanada ochib berishga harakat qiladi va donishmandlik tushunchasi bilan 
uquvsizlik yonma-yon turishini ta‟kidlaydi. Aziziddin Nasafiy hikmatlarida 
donishmandlikning belgisi kulgili hikoyatlardan ham tarbiya olish mumkinligi, bu 
borada aql va ma‟naviyatning uyg„unligini, uquvsiz esa kulgili voqea sababli 
shunchaki ko„ngil xushlashini ko„rsatib beradi. Donishmand qachondir u ham 
kimlargadir kulgi bo„lishi mumkinligini his etadi va bunga zinhor yo„l 
qo„ymaslikka intiladi. Uquvsiz esa voqeani barcha davralarda gapirib yuradi. Bu 

---

47 
bilan o„z qadrini kulgiga almashtirib qo„yadi. Bu hikmat Alisher Navoiyning 
“Bulut yig„lab ko„z yoshi to„kishi bilan dur sochuvchi bo„ldi, chaqmoq esa kula-
kula pastlashdi, yerga kirdi”, – degan ibratli naqliga hamohang qadr topa olgandir.
Aziziddin Nasafiy hikmatlaridagi e‟tiborli g„oyalardan biri shuki, donishmand 
ko„z o„ngida fil bilan jang qilishga chanqoq kishi jasur bo„lmaydi. G„azablanganda 
nomaqbul gaplarni aytmaydigan kishi jasurdir. 
G„azab odamiylikni tark etish bilan baholanadi. Nasafiyning fikricha, g„azab 
iymonsizlikning bir ko„rinishidir. Shu sababli uning hikmatlarida insondagi g„azab 
(yomon)lik bir olov misol insonni kuydirsa, uni tark etish odamiylikning oliy 
ko„rinishi – yaxshilikka erishish ma‟nosida keltiriladi. G„azablanganda insonning 
jasorati, kuch-quvvati mardlik deb baholanmasligini ta‟kidlab o„tadi. Insondagi 
jasorat g„azab bilan o„lchanganda edi, dunyo iymonsizlar makoniga aylanardi. 
G„azabi kelganda o„z aql-farosati (iymoni)dan kechmagan, o„zini iroda qila olgan 
kishigina mardlik timsoli sifatida qadr topishi anglanadi uning ilmiy qarashlarida. 
Nasafiyning bunday hikmati inson irodasi bilan ham bevosita bog„lanadi. Iroda va 
iymonlilik darajasi ko„p jihatdan ijtimoiy omillarga ham bevosita bog„liq. Iroda 
inson tabiatidagi mustahkamlik, qat‟iyatlilik, o„z xohishini boshqara oladigan, turli 
hoyu havaslariga qarshi tura olishni anlatuvchi tushuncha. Irodalilik “so„rash, talab 
qilish, tanlash, afzal ko„rish” degan ma‟nolarni anglatadi. Iroda insonni biron bir 
narsani qilishga yoki qilmaslikka undaydigan ichki kuchni bildiradi. Boshqacha 
qilib aytganda, iroda odamlarning harakati va xatti-harakatlarini boshqaruvchi 
kuchdir. O„z navbatida, iroda kuchi “ongni o„ylash va qaror qilish qobiliyati, 
shuningdek, teng ravishda shunday qilish usullaridan birini tanlash va tanlash 
uchun kuch" hisoblanadi.
Iroda ma‟naviyatning muhim komponenti. Irodalilik sifati g„azablanganda 
o„zini qo„lga olishda, samarali kuchga ega ekanligiga ishongan holda 
muvaffaqiyatga erishishning birinchi shartini belgilaydi. Mazkur sifat bo„shlik, 
dangasalik va loqaydlik kabi ichki dushmalarni yo„q qiladi. Irodasi zaif inson o„z 
g„azabini bosa olmaydi. Nasafiyning hikmatlari qatidagi yashirin ma‟no “iroda 

---

48 
odamni hayvondan ajratib turuvchi xususiyat emas, balki odamni bir-biridan 
ajratib turadigan yagona ruhiy kuch” ekanligini o„quvchiga anglatishdir.
Bugungi zamonaviy sharoitda ham aynan yoshlar irodasi masalasiga e‟tibor 
ortib borayotganligining boisi shundaki, globallashuv jarayonida yoshlar uchun 
g„oyat zarur bo„lgan mafkuraviy immunitetning shakllanishida ulardagi iroda 
sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Nasafiy iroda sifatlarini shakllantirishdagi o„z 
qarashlarini quyidagi hikmati orqali davom ettiradi.