G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

11-§ Urug‘ va murtakning tuzilishi
Organlarning paydo bо‘lishi.
Jinsiy yо‘l bilan kо‘paygan yuksak 
о‘simliklarning individual hayoti urug‘langan bitta tuxum hujayradan 
ya’ni zigotadan boshlanadi. Kо‘p hujayrali yuksak о‘simliklar 
individual rivojlanish jarayonida – ontogenezida yangidan hamma 
organlarini, birinchi navbatda esa vegetativ organlarini hosil qiladi. 
Gulli о‘simliklarning asosiy vegetativ organlari ildiz va novda bо‘lib, 
pishib yetilgan urug‘ni murtagida boshlang‘ich holda bо‘ladi. Ungan 
urug‘dan paydo bо‘lgan maysada faqat murtakning organlarigina 
rivojlanmasdan, yangi organlar: barg, poya qismlari, kurtak, ildiz, yon 
91

---

va qо‘shimcha ildizlar paydo bо‘ladi. О‘simliklarning keyingi 
rivojlanish bosqichlarida, hech qachon murtagida hosil bо‘lmaydigan 
kо‘payish organi – gul (reproduktiv organ) hosil bо‘ladi. Ontogenez 
davomida yangi organlarni paydo bо‘lishi bilan avvalgi paydo bо‘lgan 
organlar о‘lib boradi (barglarning tо‘kilishi), ya’ni “ochiq“ о‘sish 
tizimsi vujudga keladi. Yangi organlarning butun ontogenez davomida 
paydo bо‘lishi va о‘sishi murtakning novdasi va ildizidagi apikal 
meristemaning hisobiga bо‘ladi. Bulardan tashqari organlarning paydo 
bо‘lishida ba’zi lateral meristema (perisikl, kambiy) ham qatnashadi.
Urug‘larning paydo bо‘lishi va ularning tuzilishi.
Zigota 
keyinchalik murtak ochiq urug‘lilar va gulli о‘simliklarning asosiy 
kо‘payish va tarqalish organi bо‘lgan urug‘da rivojlanadi. Urug‘ – 
urug‘kurtak urug‘langanidan keyin paydo bо‘ladigan gulli 
о‘simliklarning – urug‘ qobig‘i, endosperm va murtakdan tashkil 
topgan kо‘payish organidir.
Urug‘ qobig‘ining 
tashqi tuzilishini elektron mikroskop ostida 
kо‘rilganda juda murakkab tuzilgan bо‘lib, bо‘rtmalar, halqalar va 
katakchalar xolida kо‘rinadi (42-rasm), yorug‘lik mikroskopida 
kо‘rilganda esa urug‘ qobig‘i yupqa va sodda tuzilgan bо‘lib 1-2 – 
qator hujayradan iborat, u taraqqiy etgan Parakarpiy yoki murakkab, 
masalan xuddi dukkakdoshlar oilasi vakillaridagi kabi, bir necha 
qavatdan iborat (43-rasm) va murtakni mexanik ta’sirlardan, 
mikroorganizmlarning kirishidan, murtakning qurib ketishidan, 
urug‘larning bevaqt unib ketishidan saqlaydi. Bulardan tashqari qobiq 
hujayralari, urug‘larni shamol bilan tarqalishi uchun tuklar 
(majnuntol, terak), hashoratlarni jalb qilish uchun turli etdor 
о‘simtalar hosil qiladi. Urug‘lar qobig‘ining qalinligi, pishiqligi va 
qattiqligi mevalar pо‘stining xususiyatlari bilan bog‘liq. Agar mevalar 
qattiq va ochilmaydigan, namlikni о‘tkazmaydigan bо‘lsalar, uning 
ichidagi urug‘ qobig‘i yupqa bо‘ladi (kungaboqar, eman) yoki teskari 
urug‘ qobig‘i qalin va yog‘ochlangan bо‘lsa meva pо‘sti yupqa 
bо‘ladi (tok). Ba’zi о‘simliklarning urug‘ qobig‘lari tuproqqa yaxshi 
yopishish va suvni yaxshi ushlab turish uchun shilimshiq moddalar 
ishlab chiqaradi (kanop).
92

---

 
Urug‘larning tashqi tomonida uning unib chiqishi uchun kerak 
bо‘lgan suv kiradigan teshigi – mikropile – urug‘ yо‘li va urug‘ning 
urug‘ bandi bilan birikadigan joyi – urug‘ kertimi joylashgan. Urug‘ 
kertimidan о‘tadigan о‘tkazuvchi naylar boylamlari orqali urug‘ va 
meva о‘zaro aloqada bо‘lib turadi (42-rasm).