|
154
Takrorlash uchun savollar
1.
Pul mablag‘lari auditida qanday ma’lumot manbalaridan
foydalaniladi?
2.
Kassa muomalalari auditi qanday amalga oshiriladi? Uning
kassani taftish qilishdan farqi nimada?
3.
Kassa operatsiyalarini tekshirishda ma’lumot manbalari bo‘lib
nimalar hisoblanadi?
4.
Kassa operatsiyalari tekshiruvining asosiy bosqichlari nimalardan
iborat?
5.
Pul hujjatlari va qimmatli qogozlar qanday tekshiriladi?
6.
Kassa muomalalari bo‘yicha savolnoma qanday maqsadlar uchun
tuziladi? Kassa auditida eng ko‘p uchraydigan xatolarni ta’riflang.
7.
Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalarni tekshirish qanday
amalga oshiriladi?
8.
Valyuta schyoti auditining xususiyatlari nimalardan iborat?
9.
Bankdagi maxsus schyotlar bo‘yicha muomalalar qanday
tekshiriladi?
10.
Banklarda schyotlarni ochish va yopish qanday me’yoriy
hujjatlar bilan tartibga solinadi?
11.
Xorijiy valyuta bilan amalga oshirilgan operatsiyalarni aks
ettirish qanday me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi?
12.
Pul mablag‘lari va kassa operatsiyalarini yuritishda odatda
uchraydigan xato va kamchiliklar nimalardan iborat?
155
9-MAVZU. HISOB-KITOB, KREDIT MUOMALALARI VA
BOSHQA QARZLAR AUDITI
9.1. Hisob-kitob, kredit va boshqa qarzlar bo‘yicha muomalalar
auditining uslubi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zaro
hisob-kitoblarni amalga oshiradilar, ya’ni erkin iqtisodiy munosabatga
kirishadilar. Bunda mol yetkazib berish, ish, xizmatlar bajarish va
boshqa Xo‘jalik muomalalari vujudga keladi. Natijada subyektlar
o‘rtasida hisob-kitob muomalalarini amalga oshirish jarayoni vujudga
keladi. Masalan, mol yetkazib beruvchilar bilan sotib olingan xom-
ashyo, material, asbob-uskuna va boshqa tovar-moddiy boyliklar,
xaridor va buyurtmachilar bilan ortib jo‘natilgan mahsulot, transport
tashkilotlari bilan yuklarni tashish, soliq organlari bilan budjetga
to‘lovlar yuzasidan va h.k. Bulardan tashqari jismoniy shaxslar,
xodimlar bilan turli xil hisoblashishlarni amalga oshirish mumkin.
Masalan, hisobdor shaxslar bilan safar xarajatlari yuzasidan, kreditga
olingan tovar-moddiy boyliklarga to‘lovlar yuzasidan va h.k.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar asosan
naqd pulsiz amalga oshiriladi. Naqd pullar korxonaning xizmat
safarlariga, xo‘jalikning mayda xarajatlariga hisobdorlik asosida
beriladi.
«Korxonaning ba’zi xarajatlari hisobdor shaxslar tomonidan
amalga oshiriladi. Korxonaning ayrim xodimlariga xizmat safari
xarajatlari, ayrim mayda Xo‘jalik xarajatlari uchun kassadan mablag‘
beriladi. Hisob-kitob muomalalari xodimlar va yollangan shaxslar bilan
mehnat haqi bo‘yicha, hisobdor shaxslar bilan va boshqa muomalalar
bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi. Bu hisob-
kitoblar asosan naqd pul bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ichki
hisob-kitoblar ataylab yoki bilmasdan ko‘p xato-kamchiliklarga yo‘l
qo‘yiladigan soha bo‘lib, auditordan tekshiruvda maxsus e’tibor
qaratishni talab etadi»
1
.
Hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishdan asosiy
maqsad buxgalteriya hisobidagi ichki hisob-kitob muomalalariga doir
debitorlar va majburiyatlar aks ettiriladigan bo‘limning ishonchliligi,
qo‘llanilayotgan hisob va soliqqa tortish uslubiyotining amaldagi
1
Umarova M. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: 2004., 95-b.
156
me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to‘g‘risida fikr shakllantirib,
quyidagilarni aniqlashdan iborat:
- to‘liqligi - barcha muomalalarning buxgalteriya hisobotida aks
ettirilganligi, hisobga olinmay qolgan hisob-kitoblar yuqligi;
- mavjudlik - balans tuzish sanasiga ichki hisob-kitoblar (mehnat
haqi, hisobdor summalar va boshqalar) bo‘yicha majburiyatlar
mavjudligi;
- majburiyatlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlar
summalari qonuniyligi va to‘g‘riligi;
- baholashlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning
me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda baholanganligi;
- aniqligi - mehnat haqi va undan ushlanadigan summalar, xizmat
safari bo‘yicha sutkalik xarajatlar summasi va boshqalarning to‘g‘ri
hisoblanganligi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining sintetik va
analitik hisob registrlaridagi ma’lumotlarga mosligi;
- hisob davrining cheklanganligi - ichki hisob-kitoblarga doir
barcha majburiyatlar qachon vujudga kelgan bo‘lsa, aynan mana shu
hisob davrida aks ettirilganligi;
Taqdim etish va bayon qilish - ichki hisob-kitoblarga doir
majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me’yoriy hujjatlarga
muvofiq bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi.
Ushbu maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi
vazifalar hal etilishi lozim:
- auditor tekshiruv mobaynida hisobot ko‘rsatkichlarida jiddiy
xatolar yo‘qligiga yetarli darajada ishonch hosil qilish;
- dalillarni to‘plash uchun har xil manbalardan shakllanadigan
axborot bazasidan foydalanish;
- auditor tekshiruvni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni
tekshirish uchun zarur bo‘lgan me’yoriy hujjatlar paketi, sintetik va
analitik hisob registrlari va boshlang‘ich hujjatlarni jamlash;
- ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks
ettirish;
- soliqqa tortish bo‘yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi
me’yoriy hujjatlar paketini mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini
hisobga olgan holda shakllantirish.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar asosan
naqd pulsiz amalga oshiriladi. Naqd pullar korxonaning xizmat
safarlariga, xo‘jalikning mayda xarajatlariga hisobdorlik asosida
beriladi.
157
Auditor ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan
schyotlar bo‘yicha sintetik va analitik hisob registrlari korxonada
qo‘llaniladigan hisob shakliga (jurnal-order, memorial-order, jadval va
h.k.) bog‘liqligini bilishi kerak. Masalan, buxgalteriya hisobi jurnal-
order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK 8-ASK va 10-ACK
jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan)
shaklida – 4210 - «Mehnat haqi bo‘yicha berilgan bo‘nak», 6510 -
«Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar», 6710 - «Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar
bilan hisob-kitoblar», 6720 - «Deponentlangan mehnat haqi», 4220 -
«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar», 4230 - «UmumXo‘jalik
xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar», 4290- «Xodimlarga berilgan
boshqa bo‘naklar», 6870-«Hisobdor shaxslardan qarzlar», 4710 -
«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari», 4720-
«Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari», 4730 - «Moddiy
zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» va 4790 -
«Xodimlarning boshqa qarzlari» schyotlari bo‘yicha debet va kredit
oborotining mashinogrammalari tekshiriladi.
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor ushbu hujjatlarning
belgilangan
tartibda
tasdiqlangan
namunaviy
shakllaridan
foydalanilganligini ham aniqlashi zarur.
Hisob-kitob va kredit operatsiyalar auditining asosiy manbasi
bo‘lib quyidagi me’yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalteriya
hisobi registrlari hisoblanadi (9.1-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
