|
Formaldegid bilan reaksiyalari.
Dastlabki suniy polimerlardan biri fenol va formal-
degiddan hosil bo’luvchi – fenol formaldegid smolalari (balelit va unga yondosh bo’lgan
polimerlar) hisoblanadi. Fenol formaldegid bilan ishqor yoki kislota ishtirokida reaksiyaga
1-bosqich
CHCl
3
+ OH
–
CCl
3
–
+ H
2
O
2-bosqich
CCl
3
–
+ H
2
O
Cl
–
+ :CCl
2
tez
reaksiya mahsuloti
(alkenlarga birikish,
Gidroliz, Reymer-Timan
Reaksiyasi)
OH
–
+ CHCl
3
H
2
O + :CCl
3
–
Cl
–
+ :CCl
2
dixlormetilen
(dixlorkarben)
O
–
+ :CCl
2
:O:
..
H
CCl
2
–
O
–
CHCl
2
elektrofil reagent
OH
CHCl
3
, NaOH [H
2
O]
O
–
CHCl
2
O
–
CHO
HCl
OH
CHO
salisil aldegid
ONa
+ C
O
O
δ
–
δ
–
δ
+
120
o
S, 4 – 7 atm
OH
COONa
H
+
OH
COOH
natriy salisilat
salisil kislota
279
kiritilib, yuqori molekulali birikma hosil qilinadi, unda fenol xalqalari –CH
2
- guruxi orqali
bog’lanadi.
Polimer hosil bo’lishi quyidagi bosqichlarni o’zigacha oladi. Fenol formaldegid bilan o-
yoki n-oksimetilfenol boshqa molekula fenol bilan ta’sirlashib, suvni chsiqib chiqaradi va ikki
fenol xalqasi bir –CH
2
-metilen guruxi bilan bog’lanuvchi birikma hosil bo’ladi. bu jarayon yana
davom etadi va yuqori molekulyar massali birikma hosil bo’lishiga olib keladi. Fenolning har bir
molekulasida xujum uchun uchtadan markazlar bo’lgani uchun reaksiya natijasida hosil
bo’luvchi mahsulot ko’plab ko’ndalang bog’lar saqlaydi va qattiq tuzilishga ega bo’ladi.
Reaksiyaning birinchi bosqichi formaldegiddagi elektrontaqchil uglerod atomi ta’sirida
xalqa bo’ylab elektrofil almashinish reaksiyasi deb qaralishi mumkin. Shu bilan birga aromatik
xalqaning karbonil guruxi bo’yicha nukleofil birikish reaksiyasidir.
Asos fenolni yanada Reaksion qobiliyati yuqoribo’lgan fenolyat-ionga o’tishini
ta’minlovchi katalizator hisoblanadi. Kislota esa formaldegidni protonlanishiga olib keladi va bu
bilan karbonil uglerodida elektronlar zichligi ortadi.
O
–
OH
C = O
H
H
+
:O:
..
H
CH
2
O
–
O
–
CH
2
OH
ISHQORIY
GIDROLIZ
nukleofil reagent
elektrofil reagent
C = OH
H
H
+
elektrofil reagent
+
nukleofil reagent
:O:H
..
H
CH
2
OH
+
H
2
O
OH
CH
2
OH
KISLOTALI
GIDROLIZ
H
2
O
OH
o-oksibenzil spirti
CH
2
OH
+
OH
OH
CH
2
OH
HCHO
C
6
H
5
OH
OH
CH
2
OH
CH
2
CH
2
H
2
C
CH
2
HO
CH
2
CH
2
OH
fenol
+ HCHO
H
2
SO
4
yoki
NaOH
OH
o-oksibenzil spirti
CH
2
OH
280
Fenollarning taxlil qilish usullari.
Fenollar uchun xos bo’lgan xususiyatlar ularning
kislotaliligidir. Fenollarning ko’pchiligi – suvga nisbatan kuchli kislota, lekin karbon kislotalarga
nisbatan kuchsiz. Shuning uchun suvda erimaydigan, ishqorning suvli eritmasida eriydigan,
natriy bikarbonatning suvli eritmasida erimaydigan modda fenol bo’ladi.
Ko’pchilik fenollar (xammasi emas) temir (III) xlorit bilan rangli komplekslar (ularning
rangi yashildan ko’kkacha yoki binafshadan qizilgacha o’zgaradi) hosil qiladi.
Fenollar ko’pincha bromlash, oddiy va murakkab efirlar hosil qilishi orqali taxlil qilinadi.
Spektral taxlil. Infraqizil spektrlar.
Fenollar uchun kuchli keng valent tebranishlar
xarakterli bo’lib, bu chiziqlar O – H xos va spirtlarda ham kuzatiladi.
O
–
N valent tebranish; keng, kuchli chiziqlar.
Fenollar va spirtlar 3200
–
3600 sm
-1
.
Fenollar spirtlardan C – O uchun valent tebranishlari mavjudligi bilan farqlanadi.
C
–
O valent tebranish, keng, kuchli chiziqlar.
Fenollar ~1230 sm
-1
.
Spirtlar 1050
–
1200 sm
-1
.
Fenollarning oddiy efirlari uchun O – H chiziqlar kuzatilmaydi, lekin ular uchun C – O
valent tebranishlari xarakterili.
C – O valent tebranishlari, keng, kuchli chiziqlar. Aril va vinil oddiy efirlari 1200 – 1275
sm
– 1
va kuchsiz 1020 – 1075 sm
–1
. Alkil efirlari 1060 – 1150 sm
-1
.
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar
1-topshiriq.
Quyidagi birikmalarinng tuzilish formulalarini yozing
a)
2,4-dinitrofenol
b)
m-krezol
v)
gidroxinon
g)
rezotsin
d)
4-n-geksilrezotsin
e)
pirokatexin
j) pikrin kislota
z) fenilatsetat
i)
anizol k)
salitsil
kislota
l) etilsalitsilat
2-topshiriq.
Fenoloni quyidagi birikmalardan olish uchun zarur bo’ladigan reagentlarni va mos
sharoitlarni ko’rsating.
a)
anilin
b)
benzolsulfokislota
v)
xlorbenzol
g)
kumol
(izopropilbenzol)
d) benzoldan a – g birikmalarni olish va fenolga o’tish bosqichlar ketma-ketligini yozing
ye) bu usullarining qaysilari sanoat miqyosida fenol olish uchun xizmat qiladi?
3-topshiriq
.
Quyidagi moddalarni sanoat miqyosida olish usullarining barcha bosqichlarini
yozing:
a) gvyakoldan (o-CH
3
OC
6
H
4
OH) pirokatexin
b) fenoldan pirokatexin
v) benzoldan rezotsin
g) xlorbenzoldan pikrin kislota
d) pirokatexindan veratol (o-C
6
H
4
(OCH
3
)
2
)
4-topshiriq
.
Quyidagi birikmalarni benzol va (yoki) toluolidan foydalanib laboratoriya
sharoitida sintez qilish usullari reaksiyalarini yozing.
a) – v) uchta izomer krezollarni
g) n-yodfenol
d)
m-ftorfenol
e)
o-bromfenol
j) 3-brom-4-metilfenol
z)
2-brom-4-metilfenol
i) 2-brom-5-metilfenol
k)
5-brom-2-metilfenol
l)
2-oksi-5-metilbanzaldegid
m)
n-izopropilfenol
n) 2,6-dibrom-4-izopropilfenol o)
2,4-dinitrofenol
p) o-metoksibenzil spirti
5-topshiriq
.
o-Krezolni quyidagi reagentlar bilan reaksiyasi natijasida hosil bo’luvchi asosiy
maxsulotlarni nomlang:
281
a) NaOH [H
2
O]
b) NaHCO
3
[H
2
O]
v) issiq konts. HBr
g) dimetilsulfat, NaOH [H
2
O]
d) benzilbromid, NaOH [H
2
O]
e) brombenzol, NaOH [H
2
O]
j) 2,4-dinitroxlorbenzol, NaOH [H
2
O]
z) sirka kislota, H
2
SO
4
i) sirka angidrid
k) ftal angidirid
l) n-nitrobenzilxlorid, piridin ishtirokida
m) benzilsulfoxlorid, NaOH [H
2
O]
n) (i) mahsulot + AlCl
3
o)
tionilxlorid
p)
temir-(III)-xlorid
eritmasi
r) H
2
, Ni, 200 °S, 20 atm
s) sovuq, suyuq HNO
3
t) H
2
SO
4
,
15°S
u)
H
2
SO
4
, 100 °S
f)
bromli
suv
x)
Br
2
, CS
2
s) NaNO
2
, suyul. H
2
SO
4
ch) (s) modda + HNO
3
sh) n-nitrofenildiazoniy xlorid
yu) CO
2
, NaOH, 125 °S, 5 atm
e) CHCl
3
, NaOH [H
2
O], 70°S
Do'stlaringiz bilan baham: |
