Turaql? soz dizbeklerin oq?t?wd?n ahmiyetli maseleleri

 

 

Turaqlı sóz 

dizbekleri 

Sóz 

shaqaplarına 

qatnası

 

boyınsha

 

    

Dialektlik 

frazeologizm 

ler 

 

Feyil 

frazeologizml

er 

 

Somatizmler  

menen kelgen 

frazeologizmler

 

Haywan 

atamaları 

menen 

kelgen 

frazeologizm

ler 

Pıshıq 

murnı 

batpaytuǵın 

 Iyt 

ólgen jer

 

 

  

 

Túye 

ústinen 

iyt qabıw

 

    

Feyil 

frazeol

ogizml

er 

Ráwish 

frazeolog

izmler 

Kelbetlik 

frazeologizml

er

 

Atlıq 

frazeologiz

mler

 

Qawsın 

jıyırdı 

Jigit muz 

Qabaǵın 

shıttıı 

Júregi 

jarıldı 

Bası 

bálege 

qalıw

 

Qas 

penen 

kózdiń 

arasında

 

Bas bolıw

 

Óti jarılıw

 

Awzı-awzına 

juqpaw

 

Ókpesin 

qolına 

alıp

 

Ayaq-ayaǵına 

tiymew

 

 Júregi 

jarılıw

 

Eki eziwi 

qulaǵında

 

---

 

50

Juwmaq 

Turaqlı sóz dizbekleri tildiń barlıq stillerinde keń qollanılıp, tildiń tásirliligin, 

kórkemliligin  payda  etiw  ushın  da,  súwretlew  quralı  sıpatında  da  úlken  xızmet 

atqaradı. 

Qaraqalpaq  tilindegi  turaqlı  sóz  dizbekleri  mánilik  jaqtan  oǵada  bay  bolıp 

keledi.  Olardıń  ishinde  adamnıń  dene  músheleriniń  atamalarına  baylanıslı  turaqlı 

sóz dizbekleri belgili orın tutadı. Sonıń menen birge, olar sóz shaqaplarına qatnası 

boyınsha  da  hár  qıylı.  Olardıń  ishinde  somatizmler  menen  berilgen  turaqlı  sóz 

dizbekleri belgili bir topardı quraydı. 

Turaqlı  sóz  dizbekleriniń  mánileri  bir  –  birine  qarama  –  qarsı  mánide  kelip 

antonim sıpatında da qollanıladı. Máselen, qulaq asıw – qulaq aspaw, kózge túsiw - 

kózge túspew hám t.b. 

Biz  bul  pitkeriw  qánigelik  jumısımızda  ulıwma  bilim  beriw  mekteplerinde 

turaqlı  sóz  dizbeklerin  oqıtıw  usılları  haqqında  sóz  ettik.  Mektepte  oqıwshılar 

turaqlı sóz dizbekleri haqqında dáslepki túsiniklerdi 5 – 6 – klasstan baslap aladı. 

Oqıwshılardı  aldıńǵı  pedagogikalıq  texnologiyalar  tiykarında  oqıtıw  dáwir  talabı. 

Turaqlı  sóz  dizbeklerin  oqıtıwda  zamanagóy  texnologiyanıń  hár  túrli  usıllarınan 

paydalansaq boladı. Ásirese, sabaqtı dástúriy emes sabaq tipinde ótip, oqıwshılardı 

kishi  toparlarǵa  bólip  alıp  jumıs  islew  jaqsı  nátiyjelerdi  beredi.  Dástúriy  emes 

sabaq  tipinde  ótilgen  sabaqlarda  klasstaǵı  hesh  bir  oqıwshı  dıqqattan  shette 

qalmaydı.  Klass  oqıwshıların  bes  –  altawdan  toparlarǵa  bólip  hár  bir  –  toparǵa 

ayırım tapsırmalar beriledi. Bul kishi toparlardaǵı hár  bir oqıwshı basqa toparlarǵa 

jarısıp berilgen  tapsırmalardı  tezirek orınlawǵa háreket etedi. Nátiyjede, klasstaǵı 

hár bir oqıwshı sabaqqa aktiv qatnasadı. Jańa zamanagóy texnologiyanıń «Debat», 

«Klaster», «Balıq skeleti», «Kóz – qarasıń bolsın», «Qanday», «Ne ushın» usılların 

qollanıw jumıstıń nátiyjeliligin asıradı. Sonday – aq, «Aqılıy hújim» usılı klasstaǵı 

hár bir  oqıwshıǵa oqıtıwshınıń bergen soraw yaki mashqalaǵa óz pikirin aytıwǵa 

múmkinshilik beretuǵın usıl. 

---

 

51

6  X  6  X  6  usılı  oqıwshı  derlik  uzaq  bolmaǵan  waqıt  ishinde  qanday  da  bir 

máseleni talqılaw yaki úyreniw hám topar aǵzaları kópshiliginiń pikirin bilip alıw 

múmkinshiligine iye bolatuǵın usıl. 

Ana tilimizdiń tiykarǵı baylıǵı - sóz marjanları bolǵan turaqlı sóz dizbeklerin 

oqıwshılardıń sanasına sińdirip barıw zárúr. 

Ulıwma  alǵanda,  oqıwshılarǵa  qaraqalpaq  tilindegi  turaqlı  sóz  dizbekleriniń 

quramı  hám  morfologiyalıq  qurılısı  boyınsha  bilim  beriw  menen  birge,  onıń  gáp 

ishinde  basqa  sózler  menen  qarım  –  qatnasqa  túsetuǵınlıǵı hám  gáptiń  bir  aǵzası 

xızmetin atqaratuǵınlıǵı h’aqqında túsinikler beriledi. Nátiyjede, oqıwshılar turaqlı 

sóz dizbekleri haqqında jeterli bilimge, keń túsinikke iye boladı. 

Solay  etip,  turaqlı  sóz  dizbeklerin  oqıw  arqalı  oqıwshılarda  turaqlı  sóz 

dizbeklerin  úyreniwge  qızıǵıwshılıq sezimleri  oyanadı hám  pikirlerin  anıq, qısqa, 

tásirli, sheber aytıwǵa úyrenedi. 

Juwmaqlap  aytqanda,  interaktiv  metodlar  sabaqtıń  qızıqlı  hám  tásirsheńligin 

asıradı, oqıwshılardı tálim procesiniń aktiv subyektlerine aylandıradı.