Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

11.2. Mehnatga munosabatni tavsiflovchi asosiy omillar
Mehnatga munosabatlar tavsifi mehnat (obyekt) tomonidan ham, xodim 
(subyekt) tomonidan ham ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida bevosita ishtirok 
yetish, uni anglab etish, tushunish, ijtimoiy ishlab chiqarishda o'zining mehnat 
ishtirokini (hissasini) baholash tarzida beriiishi mumkin. Shuning uchun ham 
mehnatga munosabatni shakllantiruvchi barcha omillarni obyektiv shart- 
sharoitlarga va subyektdan mustaqil bo'lgan, ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish muhitining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq bo'lgan obyektiv 
shart-sharoitlarga, shuningdek, tashqi shart-sharoitlarning inson ongi va 
ruhiyatida aks etishi, uning alohida xususiyatlari bilan bog'liq subyektiv shart- 
sharoitlar va holatlarga bo'lish mumkin.
Obyektiv omillar umumiy va o‘ziga xos bo‘ladi. 
Umumiy omillarga
mehnat 
faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa ijtimoiy shart-sharoitlari kiradi. 
Masalan, mulkchilikning xususiy shakli insonning mehnatsevarligiga ta’sir 
ko'rsatadi, u ichki omillar faoliyati sifatida namoyon bo'lib, shaxsiy va ijtimoiy 
manfaatlar ongli ravishda uyg'unlashib ketadi. 
O'ziga xos omillar
— muayyan 
mehnat faoliyatining holatlari va shart-sharoitlari: mehnat mazmuni, uning 
unumdorlik shaitlari, tashkil etish va haq to'lash, jamoaning ijtimoiy-psixologik 
sharoiti, oila va maktab tarbiyasi, ommaviy axborot va targ'ibot vositalari, 
faoliyatning mustaqilligi va boshqaruvda qatnashish darajasidir.
Garchi, mehnatning obyektiv tavsiflari insonga nisbatan tashqi tavsif 
hisoblansa ham, unga ta’sir ko'rsatadi va uning tomonidan baho beriladi. Insonda 
faoliyat turi bo' Igan mehnatga muayyan ichki munosabat qaror topadi. Obyektiv 
omillar rag'batlantiruvchi, mehnat faoliyatiga nisbatan tashqi qo'zg'atuvchilar 
hisoblanadi; subyektiv omillar esa muayyan shaxsning mehnat faoliyati 
sabablari, tashqi qo'zg'atuvchilar sifatida maydonga chiqadi.
Albatta, tashqi ijtimoiy ta’sir ko'rsatish birlamchi hisoblansa-da, insonning 
ichki olami orqali o'tgandan keyin (hayot ideallari, intilishlar, muddaolar, 
mehnat faoliyati sabablari, psixologik kayfiyat va shu kabilar) ta’sirchan kuchga 
aylanadi. Bu esa, nima sababdan bitta mehnat tashkilotidagi, bitta mehnat
106

---

bolinmasidagi odamlar mehnatga turlicha munosabatda bolishlarini ЬШЬ olishga 
yordam beradi: birovlar tashabbus bilan, yuqori unumli mehnat qilib, butun 
kuch va qobiliyatlarini to1a-to‘kis ishga soladilar, boshqalar esa hafsalasizlik 
bilan ishlab, ish vaqtining bir qismini bekorga sarflaydilar, ishlab chiqarish 
talablariga rioya qilmay, mehnat intizomini buzishadi. Shuning uchun ham 
insonning mehnatga munosabatini shakllantirishga subyektiv omillar: awalgi 
tajriba, umumiy va kasb madaniyati, insonning psixologik, demografik, ijtimoiy 
shart bo‘lgan xususiyatlari: jinsi, yoshi, ma’lumoti, ish staji, qobiliyatlari, 
mayli, o‘z mehnat faoliyatining ahamiyatli ekanligini anglab etish darajasi, 
unga boigan ehtiyoji va ayniqsa, qadriyatli yo‘nalishlari ta’sir ko‘rsatadi.