0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

9.4. Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy siyosati
Rossiya Imperiyasi Turkistonni bosib olishda albatta, iqtisodiy 
maqsadga ega edi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Rossiya to‘qimachilik 
sanoati AQSh paxtasiga bo‘g‘liq edi. Rossiya to‘qimachilik sanoati 
uchun keltirilayotgan Amerika paxtasi uchun yiliga 30-40 million rubl 
to‘lab 
kelardi. 
Shu 
boisdan, 
Turkistonni 
paxta 
xomashyosi 
yetishtiradigan bazaga aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh 
maqsadi deb belgilandi.
1886-yil Nizomga ko‘ra xonliklar davrida davlat mulki 
hisoblangan yer maydonlari Rossiya davlati xazinasiga tegishli, deb 
e’lon qilindi. Vaqf mulklari ham asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. 
Xususiy mulk hisoblangan yerlar ilgarigi egalariga merosiy ravishda 
foydalanishga berildi va soliq solindi. Ijaraga yer olib, undan amalda 
foydalanib kelayotgan xonadonlarga o‘sha yerlar meros qilib biriktirildi 
va ularga soliq solindi. Shu tariqa, o'lkaning barcha hosildor yerlari 
Rossiyaning daromad manbaiga aylantirildi. XIX asr oxirida yer solig‘i 
4 million rublni tashkil etgan bo‘lsa, 1916-yilda 38 million rubldan 
oshib ketdi.
Shuning uchun Turkistonda paxta plantasiyalarini kengaytirishga 
jiddiy e’tibor berildi. Paxta plantatsiyalari asosan Farg‘ona viloyatida 
tashkil etildi. Xususan, Turkistonda 1885-1916- yillarda paxta 
ekiladigan yer maydoni 40 ming tanobdan 550 ming tanobga ko‘paydi. 
1884-yilda 
hosildorlikni 
oshirish 
maqsadida 
tajriba-urug‘chilik
113

---

stansiyasi ochildi. Shu yildan paxtachilikda pishiq tolali va hosildor 
“Amerika” navini ekish keng tarqala boshlandi.
Shuningdek, Turkistonda yangi ekinlar paydo bo‘lib, Rossiya 
iqtisodiyotiga foyda keltiradigan mahsulotlar yetishtirish oshirildi. 
Qishloq xo‘jaligida pilla yetishtirish ko‘paytirildi, o‘lkada qand lavlagi, 
kartoshka, karam ekinlarini ekish o'zlashtirildi. Vinochilik va 
asalarichilik paydo bo‘ldi.
Turkistonni Rossiya bilan bog‘lash uchun qurilgan temir yo‘l 
tizimi avvalo harbiy maqsadlarda qurilgan bo‘lsa-da, uning qurilishi 
ma’lum darajada o ik a boyliklarini tashib ketishda ham foydalanildi. 
1880-1889-yillar oralig‘ida Krasnovodsk, Ashxabod, Marv, Chorjo‘y, 
Kushka, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo‘qon, Andijon shaharlarini 
bog‘lovchi 0 ‘rta Osiyo temir yo‘li qurildi. 1890-1905-yillarda 
Toshkent-Orenburg temir yoTi qurilib, Turkiston Rossiyaning markazi 
bilan bevosita bog‘landi. 1915- yilda Buxoro-Qarshi va Termiz-Qarshi- 
Shahrisabz-Kitob temir yo‘li qurildi.
Turkiston 
Rossiyaning 
markazi 
bilan 
temir yo‘l 
orqali 
bog‘langach, rus kapitali (sarmoyalari) oMkaga kirib kelishi jadallashfi. 
Turkistonda Rus-Osiyo banki, Moskva savdogarlar banki, Rossiya 
davlat bankining filiallari tashkil etildi. 0 ‘lkada bir qator zavodlar, 
savdo shahobchalari, oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi korxonalar qurildi. 
Paxta va uni xarid qilish bilan shug‘ullanuvchi 30 ga yaqin savdo 
shahobchasi vujudga keldi. Turkiston iqtisodiyotiga yirik sarmoyadorlar 
ta’siri kuchaydi. Masalan, yirik sarmoyador Vodyayevlar Turkistonda 
“Vodyayevlar savdo uyi”ni tashkil etib, 30 ta paxta zavodi qurdi. 
Farg‘ona vodiysidagi keng paxta dalalari, temir yo'llar, paxta tozalash 
zavodlari va Ivanovo to‘qimachilik korxonalari ham ushbu shirkatga 
tegishli edi.
Turkistonda sanoat tarmoqlarining rivojlanishi ta’sirida milliy 
sarmoyadorlar va ishchilarning shakllanish jarayoni boshladi. 1914- 
yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, o‘lkada 49,5 ming ishchi bo‘lib, ulardan 25,5 
mingi sanoatda, 24 mingi temir y o i va unga xizmat qiluvchi 
ustaxonalarda ishlagan. Turkistonda paxta tozalash zavodlari, do'konlar, 
tegirmonlar, yirik bog‘ va uzumzorlarga ega bo‘lgan mahalliy 
mulkdorlar ham faoliyat yuritdi.
Turkiston iqtisodiyotining mustamlakachilik xususiyatidan yana 
biri, o‘lka Rossiya tovarlari sotiladigan bozorga aylantirildi. 1895- yilda 
Turkistonda Rossiya korxonalarida tayyorlangan taxminan 6 million 
rubl miqdorida temir, mis, chinni buyumlar, gazlama, yog‘och, choy,
114

---

oziq-ovqat va boshqa buyumlar sotilgan bo‘lsa, 1914-yilda sotilgan 
buyumlar salmog‘i 243 million rubldan oshib ketdi. Sotilgan 
mahsulotlarning 40 foizini o‘lkadan tashib ketilgan paxtadan Rossiya 
to‘qimachilik korxonalarida to‘qilgan gazlamalar tashkil etardi.
Rossiya savdogarlari va sanoatchilari Turkistonda sanoat 
mahsulotlari sotishdan ham, bu yerdan xomashyo sotib olishdan ham 
katta daromad olardilar. Shunday qilib, XIX asr oxiri va XX asr 
boshlarida 
Turkiston 
Rossiya 
Imperiyasining 
nafaqat 
siyosiy, 
shuningdek, iqtisodiy mustamlakasiga aylantiriidi. 0 ‘lkada tramvay, 
telegraf, elektr, telefon, temir yo‘l kabi fan-texnika yutuqlarining paydo 
bo‘lishi shu davrga to‘g ‘ri kelishini ta’kidlash zarur.