International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№2 | 2021
68 
egallaydi.Har bir tarixiy davr, shu davrdagi ijtimoiy taraqqiyot qonunlari asosida milliy mafkura 
manfaatlariga mos bo’lib tushadigan o’z milliy xarakter idealini yaratadi.Shu davrdagi xarakter tipi, 
ruhiy holatlar kishilarning yashash tarzini aks ettiradi.Xalqning butun tarixi davomida orttirgan har 
bir xarakter hislatlarining vujudga kelishi kishilar ruhiyatiga atrofdagi voqeliklarning uzoq vaqt 
davomida ta’sir etib turishi bilan bog’liqdir. Milliy xarakterga qanday ruhiy xislat va sifatlarni 
kiritish mumkin? Shuni ta’kidlash kerakki, “milliy xarakter” tushunchasi haqida hali ham umumiy 
bo’lgan bir xil qarash mavjud bo’lmasada, lekin unga kiruvchi xislatlar to’g’risida umumiy bo’lgan 
fikrlar mavjud.Ko’p tadqiqotchilar milliy xarakterga, mehnatga munosabat (mehnatsevarlik), 
vatanparvarlik, erksevarlik, jangovorlik, dovyuraklik kabi xislatlarni kiritishadi. Bizning 
fikrimizcha, yuqoridagi xislat va sifatlar bilan bir qatorda milliy xarakter tarkibiga yana millatning 
boshqa xalqlarga bo’lgan munosabati va shu millat vakillarining o’zaro munosabatlarini belgilovchi 
xususiyatlar ham kiradi. Bu esa bevosita shu xalqning tilida, boy madaniy merosida o’z aksini 
topadi.Milliy xarakterni tadqiq etishdagi asosiy qiyinchilik shundaki, bir xalqqa yoki millatga xos 
bo’lgan xislatlar boshqa millat vakillarida ham uchrashi mumkin. 
Darhaqiqat, hissiy holatlarning qaysi bir xususiyatini olib ko’rmaylik, albatta u barcha 
xalqlar va millatlarda ham mavjud ekanligini ko’ramiz. Masalan, baxt, quvonch, kulgu, tabassum, 
sog’inch, sevgi-muhabbat kabi hissiy holatlar hamma xalqlarga xos bo’lgan xususiyat bo’lgani 
holda, bular o’zining namoyon bo’lishi, tuzilishi jihatdan barcha xalqlarda bir xil kechmaydi. Zero, 
xarakter xislatlarini keltirib chiqaruvchi yashash tarzi, tarixiy taraqqiyot va faoliyat sharoitlari 
aynan bir xil bo’lmaganligi sababli, yuqoridagi emotsional holatlarning namoyon bo’lishi ham 
ularda aynan bir xil bo’lolmaydi. Masalan, Kavkazdagi tog’li xalqlarni o’rgangan tadqiqotchilar 
ularda jangovorlik, mag’rurlik, jizzakilik kabi his-hayajon holatlarining kuchli ekanini e’tirof 
etishadi. Ulardagi bu xaraktertog’li xalqlarning tashvishli va xavf-xatarga to’la hayotiga moslashish 
zaruriyati natijasidir. Demak, insoniyat ruhiyatining shakllanishida, avvalo, yashash sharoitining 
ham ta’siri kuchli ekan. Bunga yana misol sifatida Gollandiya xalqlarini olaylik. Ularning yashash 
sharoiti doimiy mehnatni va yerga ishlov berishni talab qiladi, shu sababli, ularning milly 
xarakterida tirishqoqlik va sabot bilan mehnat qilish xislatlari birinchi o’rinda turadi. Gollandlar o’z 
farzandlarini ham shu ruhda tarbiyalashga alohida e’tibor qaratar ekanlar va bolalariga kaftlaridagi 
egri-bugri chiziqlarni ko’rsatib, “M” man - odam , “W” work - mehnat deb yoshligidanoq uqtirar 
ekanlar. Qarangki, bizning o’zbek xalqimiz ham mehnatsevarlik xislatini juda ulug’laydi. Chunki 
qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz dehqonchilik, chorvachilik, mirishkorlik bilan shug’ullanib 
kelganlar va bu mehnatkashlik bizning qonimizda ham saqlanib qolgan xarakterimizning bir 
qismidir. Yana shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, har bir xalqning mehnatsevarligi turli 
ko’rinishda kechadi.Masalan, o’zbeklar ham, qozoqlar ham, ikkalasi mehnatkash xalq.Lekin 
ularning mehnatsevarligi faoliyatining turli sohalarida turlicha namoyon bo’ladi.O’zbeklarda u 
dehqonchilik, bog’dorchilik bilan shug’ullanish jarayonida namoyon bo’lsa, qozoqlarda esa 
chorvachilik bilan bog’liq mehnatlarda ko’rinadi. Bir necha asrlar davomida o’zbeklar dehqonchilik 
bilan shug’ullanib kelgan, shu boisdan ularda mahsulot ishlab chiqarishning asosiy omili bo’lgan 
yerga nisbatan ehtiyotkor, tejamkorona munosabatda bo’lish, unga bo’lgan mehr-muhabbat 
xususiyatlari vujudga kelgan. Shu boisdan, o’zbek nutqida ona-yer, ona-tuproq, ona-zamin kabi 
yerni ulug’lovchi iboralarga ko’plab duch kelamiz.Bu o’zbek milliy xarakterining lisonda aks etgan 
bir namunasi, xolos. Agar biz millatga xos hissiy holat va mentalitetni tildagi aksini chuqurroq 
tahlil qilib o’rgansak, bundanda ko’proq namunalarga duch kelamiz. Yer yuzidagi har bir xalq 
o’ziga xos ruhiy holatlarni namoyon etadi.Ammo, bu milliy xarakterni mutloqlashtirib yuborish 
kerak degani emas. Boshqa xalqlarda va millatlarda uchramaydigan, faqat bir xalqqagina hos 
bo’lgan sof emotsional holatlar umuman uchramaydi. Milliy xarakterga oddiy shaxslar 
xarakterining yig’indisi deb qarash ham noto’g’ri. U ommaviy fenomen sifatida, individual 
xarakterlarning umumiy bo’lgan xislatlari ijtimoiy jihatidan qayta ishlanib, yangi, maxsus sifatga 
aylangan vaqtda tarkib topib namoyon bo’ladi.Masalan, xor ovozi hech bir xor qatnashchisining 
ovoziga o’xshamagandek, milliy xarakter ham birorta millat vakilining xarakteriga o’xshamaydi, 
yoki millat xarakteri hech bir millat vakilida tugalligicha aks etmaydi.Miiliy xarakter o’zgarmas, 
turg’un narsa ham emas.U tarix mahsuli. Shuning uchun ham uni vujudga keltirgan tarixiy, ijtimoiy, 

---