Tarbiyainstituti

77

---

III bob. TURLI YOSHLI 0 ‘QUVCHILAR BILAN HARAKATLI
0 ‘YINLARNI 0 ‘TKAZISH
3.1 . 0 ‘qituvchi — harakatli o ‘yinlar tashkilotchisi
va boshqaruvchisi
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi harakatli o‘yinlami tashkil qilish 
va o‘tkazishda quyidagilami nazarda tutishi lozim:
1. 0 ‘quvchilaming jismoniy barkamolligiga, salomatligining 
yaxshilanishiga, chiniqishiga, tana a’zolari va umumiy ish qobiliya- 
tining o‘sishiga yordam berish.
2. 0 ‘quvchilarda har xil sharoitlarda erkin harakat qila olish 
imkonini beradigan bilimlar va kerakli harakat malakalarini hosil 
qilish.
3. 0 ‘quvchilarda hayotiy faoliyatda yordam beradigan aqliy va 
irodaviy sifatlami tarkib toptirish.
4. 
0 ‘quvchilami turli o‘yinlar va jismoniy mashqlarga 
qiziqtirish, kundalik jarayonlar tartibiga rioya qilishga odatlantirish.
5. 0 ‘quvchilarda harakatli o'yinlami mustaqil holda tashkil 
etish va o‘tkazish uchun zamr bilim va malakalar hosil qilish.
Harakatli o‘yinlami o‘tkazishda o‘qituvchining tashkilotchi va 
tarbiyachi sifatidagi vazifalari juda keng va mas’uliyatlidir.
0 ‘yinlar awalo to‘g‘ri tanlanishi, shug‘ullanuvchi bolalar yoshi, 
jinsi va jismoniy imkoniyatlariga mos bo‘lishi darkor. 0 ‘yinni to‘g‘ri 
tanlash va maqsadga muvofiq ravishda o'tkazish juda muhim 
ahamiyatga ega. Ammo o‘yin hamma vaqt ham tarbiyaviy vazifalarni 
hal qilavermaydi. Tarbiya sohasida yaxshi natijaga erishish uchun 
harakatli o‘yinlar tarbiyaviy mhda tashkil qilinishi va o‘tkazilishi 
kerak. 0 ‘yin rahbari bolalar jamoasini yaxshi bilishi, har bir o‘yinning 
mazmuni va qoidalari bilan batafsil tanishishi, yuksak pedagogik 
mahoratga ega bo‘lishi lozim. Shundagina u harakath o‘yinlardan 
ko‘zlangan ta’limga va tarbiyaviy maqsadlarga erisha oladl
Bolalar o‘yin davomida o‘z fe'l-atvori va shaxsiy xususiyatlarini 
namoyish qiladilar. Bundan esa o‘qituvchi ulaming turU odatlarini, 
salbiy va ijobiy qiziqishlarini bifib olishi, tegishU tadbirlarni 
belgilashi, o‘yinni muayyan yo'nalishga soUb, ularda sofdillik, 
mardlik, rostgo'ylik, hamjihatlik, o‘zaro hamkorlik, hurmat-izzat,
78

---

kabi hislatlami shakllantirishi lozim. Shu bilan birga u bolalarga 
o‘yin qoidalarini buzmagan holda ijodiy tashabbus ko‘rsatishda har 
jihatdan yordam berishi kerak.
0 ‘qituvchi 
o‘yinlarni 
o'tkazish jarayonida 
pedagogikaning 
didaktik prinsiplaridan foydalanishi va doimo ulami amalga oshirishga 
erishishi lozim. 0 ‘qituvchi o'quvchilarga har bir o‘yinning mazmuni, 
vazifasi va qoidalarini tushuntmb beradi. Bu esa ularga o‘yinga ongli 
munosabatda bo‘lish, uni to‘g‘ri o‘iganib olish, o‘z xatolari va 
yutuqlarini to‘g‘ri tushunish va o‘z harakatlarini o‘rtoqlarining 
harakatlariga qiyoslab tahlil qilish imkonini beradl 0 ‘quvchining 
o‘yin mashqlarini o‘rganishda o‘qituvchiga ko‘r-ko‘rona taqhd 
qilaverishi ham maqsadga muvofiq emas. 0 ‘qituvchi o‘rgatadigan va 
o‘quvchilar 
ongh 
ravishda 
bajaradigan 
harakatlar 
bolalarda 
tashkilotchilik ko‘nikmalarini tarbiyalashda yordam berishi kerak. 
Bunga o‘yinni o‘tkazish uchun o‘quvchilardan hakamlar va ulaming 
yordamchilarini tayyorlash yo‘U bilan erishiladi 0 ‘qituvchi bolalar 
bilan o‘tkaziladigan o'yinlar bir oz muayyan qiyinchiliklami yengish 
bilan bog‘Uq bo'lishiga, o‘yin jarayonida bajariladigai har bir vazifa 
amalga oshishiga erishishi va to‘siqlar qanday zabt etilishiga ko‘ra 
murakkablashtirib borilishi zarur. Bu ish bolalami mehnatsevarlikka 
o‘rgatadi, ulardagi iroda kuchini orttirib boradi.
0 ‘qituvchi o‘yinni o‘tkazishga tayyorgarlik ko'rishda uning aniq 
vazifalarini belgilab chiqadi, bu vazifalar bolalaming yoshiga mos, 
ya’ni ular bajara oladigan bo‘lishi kerak.
0 ‘yinni tashkil qilish va o‘tkazishda o‘quvchilami iloji boricha 
tashabbus 
ko‘rsatib, 
faol 
qatnashishga 
rag‘batlantirish juda 
muhimdir.
Bolalar ijodiy faollik ko‘rsatib o'ynasalar, o‘yinlar ularda 
tashkilotchilik malakasini o‘stiradi. Ko‘zlangan maqsadga erishish 
uchun o‘rtog‘iga yordam berish, o‘z hoUcha yoki o‘rtoqlari bilan 
darhol bir qarorga kelish — ijodiy tashabbuskorlik hisoblanadi. Agar 
bolalar o'yinni ilgari o'zlashtirgan bo‘lsalar, o ‘yin paytida ulaming 
faolligi yanada ortishi mumkin.
0 ‘yin paytida bolalaming faollik ko‘rsatishi o‘qituvchining ana 
shu o‘yinni o‘tkazishga qanday tayyorlanishiga ham bog'Uq bo‘ladi. 
0 ‘qituvchiiing o‘zi o'yinni aniq va yaqqol tasawur qilishi, o‘yin 
paytida o‘ynovchilaming o‘zaro munosabatlarini yaxshi tushunishi 
lozim.
0 ‘yin rahbari keyinchalik bolalar o‘yinni qanday o‘zlashtirish- 
lariga qarab, ulaxga sardorlik, hakamlik qilish ishlarini topshirishi va 
bolalar o‘yinga uyushqoqlik bilan qatnashadigan bo‘lganlaridan so‘ng,
79

---

ular orasidan o'ziga yordamchilar tayinlashi kerak. Shunda ham 
bolalar o'yinini rahbaming o‘zi kuzatib turmog'i lozirn. 0 ‘yinni 
obrazli qilib tushuntirish, eng muhim omfflardan sanaladi. Bu ish, 
ayniqsa, mazmunli o‘yinlami so‘zlab berishda g‘oyat zarur bo‘Ub, 
o‘yin qatnashchilari o‘z rollarini to‘g‘ri bajarishlarida yordam beradi.
0 ‘quvchilar o‘yin mazmunini puxta o'zlashtirishlari uchun 
rahbar og‘zaki tushuntirishni amalda ko'rsatish bilan, ya’ni 
o‘yinning ayrim harakatlarini bajarib ko‘rsatish bilan oUb borishi 
lozim. 0 ‘yin qoidalarini tushuntirishda, harakatlarni ifodalab 
berishda, 
ko‘rgazmaU qurollardan foydalanishda uning aniq 
vazifalarini doimo nazarda tutishi zarur.
0 ‘yinlami rejalashtirishda ularning 
mazmuni va 
o‘zaro 
bog‘Uqligini ham unutmaslik muayyan yoshdagi o‘quvchilarni 
jismoniy tarbiyalash vazifalariga muvofiqligini hisobga olishi kerak. 
Masalan, yangi bilim va malakalar mavjud bilim va malakalarga 
bog‘lab berishi lozim. Aytaylik, mashg‘ulotlarda to ‘pni uzatish, ШЬ 
olish, o‘ynatib oUb yurish va savatga tashlashning asosiy qoidalari 
o‘rganilgan bo‘lsin. Mana shunga oid bilim va malakalarni 
mustahkamlash uchun “To‘p onaboshiga” o‘yinini yoki uch 
varianffl “To‘p o‘yinlari”ni tavsiya etish mumkin. Shuningdek 
bunda qatnashuvchilaming o'sish va jismoniy tayyorgarlik darajasiga 
mos o‘yinlami tanlash va o‘tkazish lozim. Har bir o‘yinning o‘ziga 
xos xususiyatlari va qiyinchiliklari bo‘ladi. Shuning uchun o‘yinni 
tanlashda undagi qiyinchiliklami o'quvchilar bir oz kuch sarflab 
yenga olishlarini nazarda tutish kerak.
To‘siq yoki qiyinchiliklami yengishga, ya’ni yetarU darajada 
kuch sarflashga majbur qilmaydigan o‘yin bolalarda hech qanday 
qiziqish o‘yg‘otmaydi. Lekin lmch talab qiladigan o‘yin bolalaming 
qo‘Udan keladigan bo‘lishi ham kerak. Shundagina u bolalarda o‘z 
kuchlariga bo‘lgan ishonchni hosil qiladi va ularga ijobiy ta'sir 
ko‘rsatadi. Juda yengil yoki haddan tashqari og‘ir o‘yinlar ham 
qiziqarU o‘tmaydi
0 ‘qituvchi o‘yinlami osondan qiyinga, oddiydan murakkabga 
tamoyffl bo‘yicha belgilashi lozim. Tashkil qilinishi sodda va 
jamoalarga 
bo‘linmay 
o‘ynaladigan 
o ‘yinlar 
oddiy 
o‘yinlar 
hisoblanadi. Bunday o‘yinlaming qoidalari juda oson bo‘ladi.
Teng tarkibU jamoalarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar bir oz 
murakkab va eng murakkab o‘yinlarga kiradi. Bunday o‘yinlaming 
qoidalari qiyinroq va murakkabroq ham bo‘ladi. 0 ‘qituvchi tanish 
o‘yinlardan notanish o‘yinlarga o‘tishni ham nazarda tutishi kerak. 
Bu tadbir bolalami o‘yinga qiziqtirishda yordam beradi. Yangi
80

---

o‘rganiladigan 
o‘yinlardagi harakatlaming 
tanish 
o‘yinlardagi 
harakatlarga o'xshashi va tilarga hali bolalar uchun nom alum
qoidalar va harakatlar kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, 
o‘quvchilar “Epchil holalar” o‘yinini hiladilar, endi ularga “Ikki 
ayoz” o‘yinini o‘rgatish mumkin va bu ish ancha oson bo‘ladi. 
Chunki mana shu ikkala o‘yinning qoidalari o‘xshash, faqat ikkinchi 
o‘yin murakkabroqdir.
Shu tariqa o‘rganiladigan o‘yinlar asta-sekin murakkablashib 
borsa bolalarda yangi harakat ko‘nikmalari hosil bo‘lib boradi va 
ilgari o‘rganilgan harakatlar takomillashib boradi. 0 ‘quvchilar 
harakat ko‘nikmalarini, shuningdek, ilgari olgan bilimlarini puxta 
o‘zlashtirishiga erishmoq uchun o‘yinlami muntazam ravishda 
takrorlab borishi zamr. Ammo bu bir xil o‘yinlarni takrorlayverish 
lozim, degan gap emas, balki mazmuni har xil o ‘yinlamiig ma’lum 
bir qismini takrorlab turish, o'quvchilaming o‘yinlami puxta 
o'zlashtirishlariga erishish, ulaming bilim va malakasini uzluksiz 
tekshirib borish, demakdir. Bu ish o‘yin qatnashchilarining 
kamchiliklarini va yo‘l qo'ygan xatolarini aniqlashda, o‘z vaqtida 
tuzatishda yordam beradi. Bolalaming o ‘yinlami puxta o'zlashtirishi 
ularga bu o ‘yinlardan bolalar oromgohi va boshqa joylarda mustaqil 
ravishda foydalanish imkonini ham beradi.