Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Issiqxona sam arasi. 
Yerdagi hayotning bosh m anbayi quyosh radiatsi- 
yasidir. Quyosh radiatsiyasining bir qismi (taxm inan 30 %) Y er yuzasi va 
atmosfera asosan bulutlar orqali darhol kosmosga qaytariladi. 55 % ga yaqini 
atmosfera orqali Yerga tushadi va havo shaffof bo'lganligi tufayli quyoshdan 
keladigan qisqa to'lqinli radiatsiya atmosferaning bevosita kuchli isishiga sabab 
bo'la olmaydi. A m m o u Yer yuzasini isitadi va isigan Yer yuzasi uzun 
to ’lqinli radiatsivani tarqatadi. Atm osferani tashkil qiluvchi ayrim gazlar 
yoki “ issiqxona gazlari” ushbu radiatsiyani yutish qobiliyatiga ega va sh u n ­
ing hisobiga atm osfera isiydi.
Yer yuzidan yuqoriga tarqaladigan uzun to 'lqinli radiatsiyaning katta 
qismi atm osferadagi suv bug'lari, karbonat angidrid gazlari va boshqa ta b i­
iy issiqxona gazlari bilan yutiladi. Bu gazlar Yer yuzasidagi energiyaning 
bevosita kosmosga chiqib ketishiga to'sqinlik qiladi. Agar energiyaning kos­
mosga tarqalishi qarshiliksiz amalga oshganda Yer yuzasidagi harorat hozir- 
gidan deyarli 30° С pastroq b o 'la r edi. Yer usti xuddi M ars sayyorasiga 
o'xshash sovuq, unum siz, o'sim lik qatlam isiz, hayotsiz b o 'la r edi.
Insonlar hayoti o'sim lik va hayvonlar hayoti singari sayyoram izni o 'rab
turgan atm osfera deb ataladigan havo okeani ostida rivojlanadi. Inson fao­
liyati natijasida hozirgi vaqtda amalga oshgan asosiy o'zgarishlar — bu Y er 
atmosferasidagi o'zgarishlardir. Dinozavrlami yo'q qilgan asteroidlarga qara­
ganda ham bugun atm osferani o'zgartirishga olib keladigan x atti-h arakat- 
larimiz teranroqdir. Bu shundan iboratki, biz atm osfera gazlari m uvoza- 
natini o'zgartirdik va o'zgartirishda davom etayapm iz. Bu ayniqsa karbonat 
angidrid ( C 0 2), m etan (C H 4), azotning chala oksidi ( N ,0 ) kabi asosiy 
issiqxona gazlari uchun tegishlidir. T abiatda bu gazlar asosan kislorod (21 
%) va azot (78 % )dan iborat atm osferaning 0,1 % dan ham kam rog'ini 
tashkil qiladi. Lekin issiqxona gazlari h ar holda zarur, chunki ular Y er 
atrofidagi q o 'ra kabidir. Bu tabiiy ko'rpasiz Y er yuzasi ancha sovuq b o 'la r 
edi. Lekin keyingi vaqtlardagi m uam m olardan biri shundaki, inson fao­
liyati oqibatida bu k o 'rp a qalinlashib borm oqda. M asalan, energiya olish 
uchun ko'm ir, neft, tabiiy gaz yoqiladi yoki o 'rm o n la r kesiladi ham da 
atmosferadagi C 0 2 miqdori oshadi. Yirik qoram ollar sonining ortishi rivoj­
langan qishloq xo'jaligi, to g '-k o n sanoati yana bir issiqxona gazi m etan - 
ning asosiy m anbayidir. Agar bu jarayonlar uzluksiz ortib borsa, XXI asrda
185

---

C 0 2 ning darajasi toindustrial darajadan ikki m arta ortishi aniqroqdir. Agar 
em issiyalarni kam aytirish b o 'y ich a zarur choralar k o ‘rilmasa, 2100-yilga 
borib C 0 2 ning m iqdori uch m arta ortishi m um kin.
O lim larning fikriga qaraganda, issiqxona gazlari m iqdorining ko'payishi 
oqibatida dunyo m iqyosida havo harorati ko'tariladi va iqlim molekulalari 
bo'yicha keyingi yuz yil ichida harorat 1,0 dan 3,5 °C gacha ko'tarilishi 
m um kin. H aroratning bu ko‘tarilishi eng yuqori b o ‘lib, oxirgi 9000-yilda 
am alga oshgan o'zgarishlar ichida eng tezkori b o'lsa ajab emas.
Iqlimning isishi boshlanadi, deb hisoblashga ayrim asoslar bor. Iqlim 
o'zgarishi bo'yicha hukum atlararo ekspertlar guruhi (IU X E G ) fikrlariga ko'ra 
toindustrial davrdan beri, ya’ni taxm inan 1850- yildan boshlab Yer yuzidagi 
havoning o'rtacha global harorati taxm inan 0,5 °C ga oshgan.
Kelajakdagi haroratning ortishi bizga, bizni o 'ra b turgan olam ga q an ­
day t a ’sir ko'rsatishini aytish qiyin, chunki iqlim faqatgina atm osferada 
am alga oshadigan jarayonlar bilan belgilanib qolm asdan, balki u yana oke- 
andagi, kriosferadagi (m uzliklar, dengiz m uzliklari), geosfera (Yerning 
quruqlik yuzasi) va biosfera (tirik organizmlar) jarayonlariga ham bog'liqdir.
Iqlim ning o'zgarishi m illionlab odam larning yashash sharoitlari bilan 
bog'liq bo'lgan harorat va yog'inlar rejimini o'zgartirishi m um kin, bu esa 
o 'z navbatida iqtisodiyotning qishloq xo'jaligi va chorvachilik kabi tarm oq - 
lariga o 'z ta ’sirini k o'rsatadi, haroratning oshib borishi okean sathining 
ko'tarilishiga olib keladi. N atijada minglab orollar va qirg'oqbo'yi pastlikla- 
rining suv ostida qolish xavfi tug'iladi, bu esa o 'z navbatida o 'ta kuchli 
tangliklar — ocharchilikka va boshqa halokatlarga olib kelishi mumkin. G lo ­
bal iqlim o'zgarishining yashirin, am m o yuzaga chiqishi m um kin bo'lgan 
oqibatlariga bir nechta m isollar keltiram iz.