A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

17.3. Jahon banki
Jahon banki (JB) BMT tarkibidagi ixtisoslashgan moliyaviy 
muassasa hisoblanadi. Jahon banki Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 
(XTTB) va uning boiim i hisoblangan Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi 
(XRA), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Investitsiyalami har 
tomonlama kafolatlash agentligi (IXKA) va Investitsion munozaralami 
tartibga solish bo‘yicha xalqaro markazi (IMXM) kabi moliyaviy 
tashkilotlami o‘z tarkibiga oladi.
JB tarkibidagi birinchi uchta moliyaviy tashkilot dunyo rivojlanish 
bankining vazifalarini bajaradi, keyingi ikkitasi esa rivojlanayotgan va 
iqtisodiyoti o‘tish jarayonini boshidan kechirayotgan mamlakatlarga 
investitsiya oqimlarini rag‘batlantinsh bilan shug‘ullanadi.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki
guruh tarkibida bosh 
tashkilot sifatida Xalqaro valuta jamg‘armasi bilan birgalikda Bretton -
Vudseda 1944-yil 1-22-iyulda boiib o‘tgan xalqaro konferensiyada 
tashkil topgan boiib, faoliyatini 1946-yil iyuldan boshlagan.
XTTBning resurslari ikkita manba:
• birinchisi, aksiyadorlaming kapitali (6 foiz atrofida) hisobidan;
• ikkinchisi, xalqaro moliya bozorlarida aksiyalami joylashtirish 
orqali (95 foizga yaqini) shakllantiriladi.
301

---

Tashkiliy jihatdan XTTB aksiyadorlik jamiyati taraoyili asosida 
tashkil etilgan. XTTBda aksiyadorlami ovoz berish soni ulaming ustav 
kapitalidagi ulushi doirasida aniqlanadi. XTTBda asosiy ovoz berish 
huquqi AQSHga (16,8%) tegishli, bu AQSHga bankda qabul 
qilinayotgan qarorlarga veto qo‘yish huquqini ta’minlaydi, qarorlami 
qabul qilinishi uchun umumiy aksiyadorlaming 85 foizi ovoz berishi 
lozim bo‘ladi. Ovozlar soni bo‘yicha ikkinchi o‘rinda Yaponiya (8%) 
turadi, shuningdek Germaniya (4,6%), Buyuk Britaniya va Fransiya 
(4,4% dan) mamlakatlari sezilarli ovozlar soniga ega.
XTTBning boshqaruv organi Boshqaruv kengashi va Direktor 
(ijrochi organ)dan iborat boiib, Boshqaruv kengashi tarkibi unga a’zo 
mamlakatlar moliya vaziri yoki markaziy banki boshliqlaridan tashkil 
topadi. Boshqaruv kengashi har yili bir marta yig‘ilib tegishli qarorlami 
Xalqaro valuta jamg‘armasi bilan kelishgan holda qabul qiladi. Bank 
siyosiy o‘yinlardan holi emas, u tashkil topgandan buy on amerika 
fuqarosi boigan shaxslar tomonidan boshqarib kelinmoqda
XTTB tashkil topganda unga 38 mamlakat a ’zo boigan boisa, 
2004 yil iyun oyida ulaming soni 184 taga etgan. XTTBning asosiy 
faoliyati investitsion loyihalami kreditlashga qaratilgan.
XTTBning 1950-60-yillarga qadar asosiy maqsadi a’zo -
mamlakatlaming xalq xo‘jaligini tiklashga qaratilgan boiib, 1960- 
yillardan so‘ng ijtimoiy loyihalami kreditlash masalasi birinchi darajaga 
kolarildi. Buning asosiy sababi ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiy 
o‘sish sur’atlari barqaror ko‘rsatikichga ega bolsada, boy va 
kambag‘allar o‘rtasida farq oshib borish tendensiyasi mavjud boiib, bu 
esa o‘z navbatida turli ijtimoiy ziddiyatlami kelib chiqishiga sabab 
b o lar edi. Shu bois, XTTB o‘z kreditining asosiy qismini aynan shu 
muammolami hal qilishgayo‘naltira boshladi.
XTTB dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy integratsiyalashuv, 
shuningdek turli iqtisodiy inqirozlar natijasida kreditlash tamoyillarini 
va siyosatini doimiy ravishda takomillashtirib o'zgartirib borishga 
majbur edi. Masalan, 1990-yillardan keyin yuz bergan moliyaviy -
iqtisodiy inqirozlami bolishida XFJ va XTTB jiddiy tanqid ostiga 
olindi.
Quyidagi rasmda XTTBning kreditlarini tarmoqlar kesimidagi 
tarkibi keltirilgan. Rasmdan 1998-yiIda bank tomonidan berilgan 
kreditlaming deyarli 30 foizi moliya sohasiga berilganligi, 2008-yilda 
kreditlaming asosiy qismi davlat boshqaruvi hissasiga to‘g‘ri
302

---

kelganligini ko‘rish mumkin. Bu XTTBning kredit siyosatini unga a’zo
- mamlakatlarda yuz berayotgan ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlar 
natijasida o‘zgarib borayotganligini anglatadi.
1998
2002
в
Transport
□ 
Qishloq, o'lmon va baliqchilik xo'jaligi 
a
Sog'tikni saqlash va boeliqa ijtimoiy xizmatlar
* Energetika
a Qayte. ishlash sanoati
a Ta’lim
Q Davlat boehqantvi