Бадиий таҳлил асослари

Сизга қаҳва таклиф 
этишса, унинг ичидан пиво излашга уринманг. Агар мен Сизга 
профессорнинг фикрларини тақдим этаётган бўлсам, менга ишонинг ва 
1
Катаев В.Б. Проза Чехова: проблемы интерпретации. –Москва. “Художественная литература”, 1978. 
С. 4–5. 

---

70 
у ердан Чеховнинг фикрларини қидириб юрманг
”
1
.
Бадиий асар таҳлилида тез-тез юзага келиб турадиган амалий 
қийинчиликлардан бири мавзу, муаммо ва ғояни бир-биридан фарқламаслик 
ёки бир нарса сифатида қабул қилишдир. Бу қийинчиликни бартараф этиш 
учун муаллиф ва ўқирман фикрининг мавзудан муаммога ва у орқали ғояга 
боришдай ҳаракат изчиллигида намоён бўладиган бадиий мантиққа амал 
қилиш лозим бўлади.
Мавзу борасида тўхталинганда гап асосан тасвир объекти ҳақида, 
кейинроқ муаммони кўтаришга ярайдиган материал тўғрисида боради. 
Мавзуда муаммо кўтариш ва баҳолашга интилиш ҳали сезилмайди, мавзу 
кўпроқ “муаллиф мана бундай шароит ва ана шундай характерларни 
тасвирлади” қабилидаги ўзига хос қайдга асос бўлади, холос. Асарда 
кўтарилган муаммо даражаси – бу масала қўйиш, у ёки бу қадриятлар 
тизимини баҳолаш, борлиқ ҳодисалари ўртасидаги муҳим боғлиқликларни 
тайин этиш даражаси бўлиб, бадиий мазмуннинг ижодкори, яъни муаллиф 
томонидан ўқирманнинг фаол мулоқотга тортилишида намоён бўлади. 
Ниҳоят, ғоя соҳаси – бу қарорга келиш ва хулоса чиқариш соҳаси бўлиб, 
унда ҳамиша нимадир инкор этилади ёки тасдиқланади. Мафкуравий 
адабиётшунослик мавзу, бадиий мазмун билан ғоя тушунчасини 
аралаштириб, бир ёки бир-бирига жуда яқин нарса сифатида талқин этишга 
мойил эсада, кўринадики, мавзу ва мазмунни мутлақо ғоя деб бўлмайди. 
Негаки, мазмунда холислик, объективлик, табиийлик, ғояда эса 
тенденциозлик, тарафкашлик устувор бўлади. 
Демак, бадиий асарда акс этган мавзу ва кўтарилган муаммони тўғри 
аниқлаб олиш уни илмий текширишнинг йўналишларини тўғри белгилаб 
олишнинг асосидир. 
Мутахассисларнинг кўрсатишларича, амалиётда бадиий асар таҳлили 
генетик, типологик, функционал, фалсафий, психологик ва лингвистик 
сингари йўналишларда амалга оширилади
2
. Албатта, таҳлил 
йўналишларининг бу хилдаги таснифи – жуда шартли. Негаки, одатда 
бадиий таҳлил жараёнида ҳеч қачон фақат битта йўналишдан фойдаланиш 
билан чегараланиб қолинмайди. Муайян бир асар таҳлилида ушбу 
йўналишлардан бир ёки бир нечтаси устувор ўрин тутиши мумкин бўлсада, 
деярли ҳамиша таҳлил асносида кўпчилик йўналишларга хос жиҳатлардан 
фойдаланилади. Чунки муайян асарга хос асосий бадиий-эстетик 
жиҳатларни унга турли томондан комплекс ёндашилгандагина аниқлаш 
мумкин бўлади. 
Бадиий асарни 
генетик
йўналишда таҳлил этишда ўрганилаётган 
асарнинг юзага келиш жараёни, ёзилиш сабаблари, вариантлари, 
такомиллашиш кечими сингари жиҳатлар текширилиши кўзда тутилади. Бу 
йўналишдаги таҳлилда муайян асарни юзага келтирган омилларнинг 
1
Чехов А.П. Полн. собр. соч. и писем: В 30 т. Письма. Т. 3. С. 266. 
2
Тараносова Г. Н. Анализ художественного текста в системе подготовки учителя русского языка и 
литературы в национальной шқоле. Дисс. докт. пед. наук. -–Москва. 1991. -С. 19. 

---

71 
кўрсатилишига алоҳида эътибор қаратилади. Адабиётшунос Сарвар Азимов 
томонидан шоир Ҳамид Олимжоннинг “Ўрик гуллаганда” шеърининг 
ёзилиши сабаблари ва жараёни атрофлича ўрганилган. Ёки ёзувчи Саид 
Аҳмад Ғафур Ғуломнинг “Вақт”, “Сиёҳдон” шеърларининг генетик 
таҳлилини амалга оширган. Тадқиқотчи Раҳмон Қўчқор томонидан “Сароб” 
романининг уч, “Қўшчинор” романининг икки вариантини солиштириб 
ўрганиш, У. Норматов, Д. Қуронов, Б. Каримов каби олимларнинг “Ўткан 
кунлар” романининг турли йиллардаги нашрларида мавжуд фарқли 
жиҳатларни текширишлари генетик йўналишда қилинган таҳлил 
намуналаридир.