Бадиий таҳлил асослари

гиперматн
юзага келтирилади. Гиперматн ичида илмий, 
фалсафий ва бадиий тил унсурларининг бир-бирига бемалол ўтиб 
кетавериши натижасида деконструкциянинг 
метатили
юзага келади. 
Метатилда анъанавий тарзда мавжуд бўлган тил ва нутқ, нутқ ва ёзув, 
ифодаланувчи ва ифодаловчи, матн ва маъно, диахрон ва синхрон каби 
кўплаб қўшоқ (бинар) тушунчалар орасидаги қарама-қаршиликни 
англатувчи фарқ йўққа чиқиб, улар аралаш қўлланилаверади. Сўзда 
олдиндан белгилаб қўйилган тушунилиши зарур маънонинг йўқлиги, 
мантиқ ва грамматиканинг қолипларига бўйсуниш мажбурий эмаслиги 

---

285 
постмодерн ижодкорга матн стихиясига теранроқ шўнғиш имконини 
беради.
Деконструкцияда сўздан маъно қидиришдан кўра унга белги сифатида 
ёндашиб, ҳар сафар унга истеъмолчи (рецепиент-ўқирман)нинг ўзи маъно 
юклаши маъқул кўрилади. Шунда сўз бир маъно теграсида қотиб қолмай, 
ҳар сафар қайсидир бир янги жиҳати билан жилваланавериши қайд этилади. 
Бундай қарашга кўра сўз нарса бўлолмагани ва унинг ўрнини босолмагани 
ҳолда ундан олдин юради ва юқори туради. Сўз эркин бўлиб, ҳар 
ишлатилганда нега шундай қўлланилгани асосланиши шарт бўлмай, қаерда 
қандай ишлатилса ҳам ўз ўрнига тушган саналаверади. Айтилаётган сўзнинг 
англатаётган нарсаси бўлиши мутлақо шарт эмас. Шу тариқа сўзнинг идеал 
дунёси нарсаларнинг моддий олами билан боғланмайди. Бунинг натижасида 
белги, яъни сўзнинг функцияси торайиб, ўзининг илк асоси бўлмиш 
нарсадан узоқлашади ва айни вақтнинг ўзида янги сифатга эга бўлиб, 
иккинчи оригиналликни юзага келтиради. Яъни сўз ўзининг бирламчи 
маъносидан шу қадар йироқлашадики, у ифодалайдиган янги маъно ўз 
ҳолича аҳамият касб эта бошлайди. 
Деконструктив назарияда ёзув марказий ўрин эгаллайди, мантиқан 
иккиламчи ҳодиса бўлмиш ёзув деконструкцияда бирламчи воқеликка 
айланади. Сўз нарсани, ёзув эса сўзни англатади, товушлар воситасидаги 
фонетик англатувчи бўлмиш сўзнинг график ифодаси, яъни белгининг 
белгиси ўлароқ икки бор иккиламчи бўлган ёзув янги тизим сифатида 
тилнинг асосий функциясини ўз зиммасига олади. Нутққа қараганда ёзув 
белгиларининг алоқа имкониятлари кенгроқ экани туфайли деконструктив 
ёндашувда у тафаккурнинг рамзий модели сифатида нутқдан муҳимроқ 
саналади. 
Матнни сўнгсиз тарзда таҳрир ва талқин қилавериш мумкинлиги 
натижасида ёзувчи ҳам ўз битикларининг ўқирманига айланиб, бадиий 
ишлаб чиқариш билан эстетик истеъмол ўртасидаги фарқ йўққа чиқади. 
Ёзувчи тинимсиз ўзгаришларга маҳкум маҳсулотнинг яратувчисигина эмас, 
истеъмолчисига ҳам айланади. Муаллиф билан ўқирман ўртасидаги 
чегаранинг омонатлиги, уларнинг ўзаро ўрин алмашишлари мумкинлиги 
ёзув деконструкциясини тақозо қилади. Мавжудлик моҳиятдан олдин 
бўлгани учун инсон ҳаётининг маъноси ўтмишга қаратилиб, бугун четроққа 
сурилади. Бу ҳолни олдин ёзилган китобни бугун ўқиган киши учун тил 
диахронлиги билан нутқ синхронлиги ўртасидаги фарқнинг йўқолишига 
ўхшатиш мумкин. Ёзилган нарса билан унинг ўқилиши ўртасида ҳамиша 
қандайдир вақт оралиғи бўлиши замоний деконструкцияни келтириб 
чиқаради. Яъни аслида мавжуд бўлган матн уни ўқиган одам учун бор, 
ўқимаган киши учун эса йўқ. Шу тариқа бор нарса билан йўқ нарса бир 
нарсага айланиб, ўртадаги фарқ йўқолиб боради. Деконструкция борни 
йўқликка, йўқни борликка айлантириш орқали янги борлик яратишни кўзда 
тутади. 
Ёзиш билан ўқиш, сўзлаш билан тинглаш ўртасидаги доимий оралиқ ва 
фарқнинг мавжудлиги бадиий тилнинг исталган унсурини, қисмини ўзга 

---

286 
бир тарихий, сиёсий, ижтимоий, маданий, эстетик маконга кўчириш, ёхуд 
ҳеч қандай макону замонсиз қўллаш имконини беради. Бу сўзни қўлловчи 
киши аслан кўптаркибли ҳодиса бўлмиш матннинг металингвистик 
очқичини топиб, ундан айни вазиятга керакли янги маъно чиқаришнинг 
чексиз имконига эга бўлади.
Аён бўладики, деконструкция бадиий матнга муносабатда адабий 
амалиётни танқидий амалиётдан фарқламаслик; адабий битикни ёзиш ва 
ўқиш вақтидагина намоён бўладиган субъект ҳисоблаш; матнга муносабатда 
“муаллиф ўлими” концепциясига суяниш; адабиётнинг реал борлиқни акс 
эттиришини инкор қилиш кабиларни кўзда тутадиган эстетик ёндашув 
тарзидир. Бу ўзига хос бадиий-эстетик ўйинга кўра синчи текширилаётган 
матндан келиб чиқадиган объектив маънодан йироқ тургани ҳолда бу 
матнга бирор-бир маъно юклашга уринмаслиги ҳам керак. Синчининг 
вазифаси матнга текшириладиган объект эмас, балки ҳар лаҳзада ўзгариши 
мумкин бўлган субъект сифатида қараб, тил воситаларидан фойдаланган 
ҳолда уни қайта яратиш ва янги “жон” ато этишдан иборатдир.