|
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Xudoyberdi To'xtaboyev “Mungli ko'zlar” romani, Toshkent 2019-yil
2. www.ziyonet.com
3. www.ziyouz.com
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
116
ИНСОН ХАРАКТЕР ХУСУСИЯТИНИ АКС ЭТТИРИШДА
МИФОЛОГИК ОБРАЗЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
Абдуллаева Рохила Юсуфжон қизи
Наманган давлат университети
Аннотация:
Ушбу мақолада инсон характер хусусиятларининг
ифодаланиши ва унда кўчма маъноли сўзлар, хусусан, мифологик образлардан
фойдаланиш хусусида фикр юритилади. Мақолага асос сифатида ўзбек
тилининг изоҳли луғати мақолаларида келтирилган таърифлардан
фойдаланилган.
Калит сўзлар
: Инсон характер хусусияти, инсон характер хусусиятини
ифодалаш, мифик образ.
Инсон борлиқ ҳодисалари орасида ўзининг онг, нутқ, тафаккур сингари
жиҳатлари билан жамики маҳлуқотлардан фарқ қилади. Яна бир ўзига хос
жиҳати шундан иборатки, инсон таърифлаш ва тавсифлаш мураккаб бўлган
руҳият, характер, темперамент сингари психологик белгиларни ҳам намоён
қилади ва бу борада ҳар бир индивид такрорланмаслик хусусиятига эга.
Демакки, инсон характер ҳар бир индивид миқдори қадар фарқли, албатта,
ушбу жараёнда характер хусусиятларини бирлаштириб турувчи мезон ва
қонуниятлар мавжуд, бироқ характер нуқтаи назардан айни бир хил инсон
бўлмайди. Мавзунинг аҳамиятли томони шундан иборатки, характер
хусусиятлари ҳамин қадар кўп экан, тилда характер хусусиятларини
ифодаловчи бирликлар сони ҳам мос равишда кўп бўлиши лозим. Тилда
характер хусусиятлари ўз ва кўчма маъноли сўзлар орқали ифодаланади.
Характер хусусияти ўз маъносидаги сўз орқали ифода этилганда, тингловчида
ҳеч қандай савол туғилмайди ва фикр тўғридан тўғри етказилади, характер
хусусияти кўчма маъноли сўзлар орқали ифода этилганда эса, тингловчи кўз
олдида маълум бир образ, образ воситасида эса характер хусусияти
гавдаланади. Шунинг учун ҳам характер хусусиятлари кўчма маъноли сўз
орқали ифодаланган нутқ ёки матнни қабул қилиш тингловчи (ўқувчи)дан
маълум билимларга ва тил фондидан хабардор бўлишликни талаб қилади. Шу
ўринда ўринли бир савол туғилади. Характер хусусиятини ифодаловчи кўчма
маъноли сўзлар қайси? Ушбу саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин, ўзбек
тилида аксар зоонимлар, соматизмлар, табиат ҳодисалари номлари,
касалликлар номлари, нарса- предмет номлари, диний тушунчаларни
ифодаловчи сўзлар ва айрим мифологик образлар инсон характер
хусуиятларини ифодаловчи кўчма маъноли сўз сифатида қўлланиши мумкин.
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
117
Ушбу мақолада ўзбек тилининг изоҳли луатида келтириб ўтилган айрим
мифологик образларнинг инсон характер хусусиятига ишора қилиши ва ушбу
сўзлар инсон характерида қай бир иллат ёки фазилатларни акс эттиришини
кўриб ўтамиз. Айтиб ўтиш жоизки, мифологик образлардан тилда бир неча
маъноларни ифодалаш учун қўлланилади. Аксар характер ифодаловчи
бирликлар ҳақорат ва айни инсоннинг ушбу хусусиятини бўркттириб кўрсатиш
мақсадида фойдаланилади. Ушбу образларнинг барчаси инсон таърифи учун
қўлланилсада, айрим образлар инсон тана тузилиши ва ташқи кўриниш
белгиларига ишора қилади. Масалан, дев ва пари сўзларини олиб кўрайлик. Дев
сўзи асосан эркак жинси вакилларига нисбатан қўлланилиб, тананинг меъёрий
белгидан катталигини кўрсатса, пари сўзи аёл жинсига мансуб инсон таърифи
учун қўлланилиб, аёлларга хос бўлган ташқи белги гўзаллик белгисининг
меъёрий белгидан юқори эканлини ифодалайди. Дев сўзининг катта қомат
маъносини ифодалашдан ташқари, салбий маъноси ҳам мавжуд. Дев сўзи
қоматнинг катталигидан ташқари унинг номутаносиб, келишмаганлигини
билдиради.
(
Давангирдай, беўхшов, қўпол гавдали.
[Қизингизни] Эрга бермай,
девга бердингиз.
М. Исмоилий, Фарғона т.о.
Полвон кетидан Матёз дев хам
"Полвон оғадан қолишмай ", деб ўз кучига яраша ишланган катта ғалтак
аравани итариб борарди.
Ж. Шарипов, Хоразм.)[1,696.]
Инсон характер хусусиятларига ишора қилувчи алвасти мифологик
образининг хусусиятларини кўриб ўтамиз. АЛВАСТИ 1
Шарқ мифологияси ва
хурофий тасаввурда: гўё ҳар хил қиёфада кўринадиган афсонавий махлуқ.
Кампирларнинг миш-мишларига кўра, киши кўзига кўпинча кечалари эчки бўлиб
кўринадиган "ажина " ва "алвасти"лар макони бўлган бу овлоқ жой обод бир
сайилгоҳ бўлиб қолди.
П. Турсун, Ўқитувчи. 2
кўчма
Шу махлуққа нисбатлаш, у
билан аталувчи шахс (асосан хотин-қизларга нисбатан).
Шу чоққача бировга
сўзини бермаган, бировдан гап эшитмаган Бегим, у таниш хотиндан дакки
едингми, у алвастининг ола-кула кўзларидан қўрқиб, калтагидан қочдингми?
И.
Раҳим, Чин муҳаббат.[1,112.]
ЖИН
I [a. афсонавий махлуқ; арвоҳ; ёвуз руҳ] 1 Шарқ мифологиясида ва
диний тасаввурларга кўра: пастқам жойларда киши кўзига одам тимсолида
кўриниб, гўё уни бирор дард-иллатга чалинтириб (мас. оғзини қийшайтириб)
кетадиган афсонавий махлуқ.
-Энди бу ерда илгаригидай бойўғли сайрамайди.
Ҳеч кимнинг кўзига жин ҳам кўринмайди, — деди Юсвали тоға.
П. Турсун,
Ўқитувчи.
Букри домла Майнани жинми, парими деб ўйлади шекилли, турган
жойидан силжимай, аллақандай дуони пичирлади.
Ш. Тошматов, Эрк қуши.
2
кўчма
Кишининг табиати, таъб.
Шунақанги гапларни жиним суймайди.
Бепарво, бўшанглик мардга эмас эп, Бундай одамларни ёқтирмас жиним.
Ж.
Жабборов.
Сатторқул аканг уйни тузаттириб бермоқчи. Майли, ўшанда
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
118
дераза ҳам қурсин, оқлатсин ҳам, токча жинига ёқмаса, суватиб ташлай
қолсин.
А.Қаҳҳор, Қўшчинор чироқлари.[2,105.] Сўзнинг инсон характер
хусусиятларига ишора қилиш хусусияти хақида фикр юритадиган бўлсак, сўз
умумий миқёсда инсон табиатига ишора қилади. Айни тушунчанинг ислом
дини таълимотида ҳам келтирилган диний таърифи мавжуд.
ЖОДУГАР
Do'stlaringiz bilan baham: |
