XUDAYBERDI TO’XTABOYEVNING «MUNGLI KO’ZLAR» ROMANI
TAHLILI
Xushvaqova Matluba
Nukus Davlat pedagogika instituti
Annotatsiya:
Xudoyberdi To'xtaboyevning Mungli ko'zlar romani tahlili, asar
qahramonlari ruhiy holati va kechinmalari.
Kalit so`zlar:
«Mungli ko’zlar», Xudayberdi To'xtaboyev, asar tuguni, konflekt.
Bolalar adabiyotining deyarli hamma qahramonlari hangoma talab, sarguzasht
oshig’i, sayohat fidoyisi. Xudayberdi To'xtaboyev ana shunday bolalarning dunyosini
ochib beradigan adibdir. Adibning «Mungli ko’zlar»
romanini birinchi marta
o’qiyotgan kishi xoh u yosh bola bolsin xoh keksa yosh bolsin hammani birday
chalg’itadi fikrlashimizni chalkashtirib yuboradi. Asarni adib 3 qismdan iborat qilib
kitobxonga yetkazadi. Bular quyidagilar: Birinchi qisim «Jinoyat», Ikkinchi qismi
«Jazo» , Uchinchi qismi «Oqibat» deb nom bergan. Bu asarni shunday nom berishi
bejiz emas. Chunki asarning nomi o’ziga mos va xos tanlangan. Bu asar orqali
yozuvchi bizga hayotdagi past-u balandlar, o’nqir cho’nqirlar, hayotdagi insonlarning
muttahamligi, ota - onaning farzand tarbiyasidagi tutgan o’rni, hayotda uchraydigan
ayrim firibgar kishilarning insofsizligi haqqoniy tarzda ochib bergan.
Asar boshlanishida bosh qahramon Zafar ismli 16
yoshli bolaning
qiyinchiliklarga to’la davri, shu yoshida qamoqqa olinishi bilan boshlanibketadi.
Hayotda ko’plab past-u balandlar bo’lganidek bu yoshgina o’spirin bolaning hayotida
ham qiyinchiklarga to’la davr bo’ladi. Ana shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki
bolalikning eng sermazmun, go’zal onlari 16 yoshli bolaning qiyinchiliklarga to’la
davri bilan hamohang tarzda bo’ladi. U maktabda a’lo baholarga o’qiydigan
o’quvchilar safida emas, balki yaxshi o’qiydigan o’quvchilar safida edi.
Lekin u
shuncha harakat qilsada a’lochi o’qiydigan o’quvchilar safidan joy ololmaydi . Nega
deganda unda iqtidor, intilish yo’q edi. Faqat ota – onasining pullariga, obro’ –
etiboriga qarab unga o’qituvchilari baho qo’yib beraredi. Asarda asosiy syujet turlari
tugun, voqealar rivoji, kulminatsion nuqta, yechim kabi syujetning turlaridan keng va
unumli foydalangan.
Asarning tuguni Zafar bilan akasi Akbar suhbatlashib o’tirganida birdan telifon
jiringlab qolishidan va telifondan hayajonli ovoz keladida birdan o’chib qolishidan va
buni Akbar stansiyaning xatosi ekanligini Zafarga gapirayotgan yeridan boshlanadi.
Keyin esa darvozadan «It quvgan saqovdek « halloslagancha
Lutfi xolasining eri
Bozorvoy amakisi kirib keladi va dadasining sakkiz ming bilan qo’lga tushganligini
aytadi, oradan hech qancha vaqt o’tmasdan Lutfi xolasi ham kirib kelib onasi
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
114
Yoqutxonning taqinchoq sotayotganda qo’lga olinganligini va u qamoqxonaga olib
ketilganligini aytadi. Zafarning otasi Said Karimov qishloqda voyaga yetadi, hamma
qishloq bolalari kabi mol-qo’y boqib cho’ponlik qilib kun kechirgan. Lekin yoshi
ulg’aygan sayin shaharda yashash ishtiyoqi bilan yashaydi va oilasi bilan shaharga
ko’chib kelib bir korxonaga ish boshqaruvchi bo’lib ishga kiradi. Xo’jayining turli xil
ishlarini qilib qalloblik yo’liga kirib ketadi. Yemoqning qusmog’i bor deganidek
uning hamma qilmishlari yuzaga chiqib oxiri qamoqga olinadi.
Asar haqida gap
borganda asosiy urg’uni kanflektga qaratishimiz lozim. Birgina Zafarning akasi
Akbarni oladigan bo’lsak u yoshligida paliemilit kasaliga chalinib ikki oyog’i shol
bo’lib, nogironlik aravasiga mixlanib qoladi. Onasiga bu gaplari og’ir botib «Seni
tuqqanimcha ilon tug’sam bo’lmasmidi» deb aytadi. O’sha og’li Akbar ota- onasi
ustidan melitsiyaga ariza beradi. Berahim og’il onasining o’limiga, otasining uzoq
muddatli qamoq jazosiga tortilishiga, ukasi Zufarning
esa avtahalokatda vafot
etishiga, singlisi Nigoraning esa yolg’iz qolishiga sababchi bo’ladi. Shundan bilib
olishimiz kerakki yozuvchi asarni «Mungli ko’zlar» deb nom berishiga ham shu
sabablar asos qilib olingan. Asar syujetining yana bir turi bu yechim hisoblanadi. Bu
asarda yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek birgina nogiron o’g’il sababli butun bir oila
parokanda bo’lib ketadi. Ya’ni ota –onasi qamaladi, ukasi esa vafot etadi, asar bosh
qahramoni Zafar esa 16 yoshida qamoqqa olinadi. Barcha ishlarni boshida turgan
Akbar esa o’zini yoqib yuboradi. O’limidan oldin ukasi Zafarga xat qoldiradi. Bu
xatda quyidagi so’zlar keltirilgan «Zafarjon, qimmatli ukajonim! Ushbu xat qo’lingga
tekkan vaqtda men bu dunyoda yo’q bo’laman. Ukajon, meni kechir,
ortimda
qolayotganlarning hammasini qo’llarini o’pib, oyoqlariga yiqilib kechirim so’rayman.
Ukajon qani aytchi? Otasini qamoqqa tiqqan, onasini o’limidan besh kun oldin
o’ldirgan , yaxshi ko’rgan ukasini qabrda yotishiga sababchi bo’lgan odamni nima
deb atashadi, qotilmi? Men qotilman! … Alvido , ukajonim! Marhum akang Akbar.
Yuqorida Akbarning xatidan bilib olsak bo’ladiki Akbar qilgan ishidan pushaymon,
nima qilganda ham o’z yaqinlarini o’z qo’llari bilan tubsiz jarlikga tashladi. «Mungli
ko’zlar» asari shunday asarlar sirasiga kiradiki, adib bu asardan birorta ham parcha
yoki detallar olib tashlay olmaydi. Agar asarda Akbarni shu qilganishlarini asardan
olib tashlasa yoki o’zgartirish kiritsa asar haqiqiy yetuklik darajasiga yetisha olmaydi.
Asar shu kulminatsion nuqtasi bilan ta’sirlidir. Ishlar bu darajagacha, onasi ukasining
o’limigacha boradi deb o’ylamagandi. Vaziyat taqdir unga ruhan
ezilgan odamga
juda ta’sir qildi. Oxiri o’zini o’ldirishgacha olib keladi va shu bilan barchasidan
qutilmoqchi bo’ladi nazarida. Yo’q asar shu voqea bilan tugamaydi asar davom etadi.
«Mungli ko’zlar» haqiqatda rivojlanishi, jonlanishi uchun ularning o’limi kerakdir
yozuvchiga. Chunki bu hayot Hayotda hamma narsa bo’ladi. Inson esa uni boshqara
olmaydi. Shuning uchun shunday asarlar yaratiladi.
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
27 July 2020
www.openscience.uz
115
