И. Кенжаев пул муомаласи кредит ва молия

 
2. Жамғармалар, инвестициялар ва молия бозори. 
Ҳозирги замон молия бозорининг асосини кўп сонли молия муас сасалари 
воситачилар ташкил этадилар. Бу сотувчилар ва харидор лар яъни,сотиладиган 
ва харид қилинадиган товар пул ва бошка молия активлари мавжуд булган 
бозор. Улар вақтинчалик фойдаланиш учун мажбуриятли қарзлар шаклида ёки 
бутунлай акцияга олиш мумкин. 

---

- 88 - 
Шу билан бирга, молия бозорлари пул маблағлари жамғармаларининг 
эгаларидан қарз олувчиларга борадиган кўплаб турли туман йуллар билан 
таминлаб туради. Иқтисодий адабиетда улар икки асосий турга ажратилади. 
Биринчи гурухга пул маблағлари бевосита жамғармаларининг эгаларидан
қарз олувчиларга борадиган маблағ билан бевосита молиялаш йулари киради.
Булар уз навбатида икки турнга булинади: Каитал молиялаш-унга мувфик
тадбиркор маблағни мулкнинг бир қисмига алмаштириш хисобига олади 
(одий акйиялар) кар олиш йули билан молиялаш- унга мувофик фирма маб 
лагини олдиндан келишилган фойиз буйича кийин тулаш ва фирмага эгалик 
килиш хукукини олмаслик ҳақида шарт билан олади (облегациялар). Барча 
киматли қоғозлар,киматли қоғозлар бозо рининг ривожланиши ва фаолят 
курсатишини 
белгилайди. 
Бил 
восита 
маблағ 
билан 
таминлашга 
омонатчиларнинг маблағларининг молия муассасаларига: тижорат банклар, 
суғурта ва транс компаниялари, пенсия фондлари ва ҳоказоларга қўйишга доир 
барча операциялар киради. Масалан, молия муассасалари майда ва йирик 
омонатчиларнинг маблағларидан фойдаланиб турли туман лойихаларни маблағ
билан таъминлайди. Маблағ билан таъминлашнинг билвоситалиги шундаки 
омонатчиларнинг ўзлари маблағларни ушбу лойихаларга бевосита 
қўймайдилар. 
Жисмоний ва юридик шахсларнинг узоқ муддатли пул омонатлари молия 
воситачилари томонидан инвестиция кредитлари сифатида берилади. 
Инвестиция кредитлари узоқ муддатли қимматли қоғозлар билан бирга 
сармоялар бозорида олди-сотди қилинади. Омонатларни факат узоқ муддатли 
инвестицияларга қўйиш шарт эмас, уларга умри қисқа қимматли қоғозлар-
қисқа муддатли хазина мажбуриятлари, векселлар ва ҳоказони сотиб олиш 
мумкин. Фуқаролар ва юридик шахсларнинг қисқа муддатли омонатлари ҳамда 
пул массасининг бошка элементлари билан бирга улар пул бозорини ташкил 
қилади. 
Пул бозори Марказий банкнинг пул-кредит сиёсатини жорий килиш 
объекти хисобланади.У кредит муассасаларининг активлари билан савдо 
килиш учун мулжалланган:бу активлар марказий банклар кредит энг мухум 
ликвидмаблағлари захиралари улиб хизмат қилади. 
Шундай қилиб, активларни қимматлаштириб ёки арзонлаштириб,
кўпайтириб ёки камайтириб, марказий банк баъзи банкларнинг кредит
беришга ва демак, кредит буйича фоизлар қийматига ва омонатлар буйича 
фоиз ставкалари қийматига тайерлигига таъсир курсатади.
Пул бозорида давлат хазинасига бевосита нақд пул тушушини 
таъминлайди ва фирма ёки жисмоний шахсга узларининг вақтинчалик буш
маблағларидан даромад олишга имкон беради. Пул бозорисиз тулик маънодаги 
молия бозори булиши мумкин эмас. Ҳозирча биз расмий молия бозорлари 
механизмини тушунтирдик, лёкин улар билан бирга норасмий молия бозорлари 
ҳам фаолият кутсатиши мумкин. Уларнинг пайдо булишига сабаб нима ? 
Молия тизими етарлича ривожланмаган мамлакатларда кеи инфляция 
кузатилаетган, е булмаса тулов балансининг мувозанати бузилган жойларда 
молиявий операцияларнинг кўп қисми айнан уша норасмий бозорлар оркали

---

- 89 - 
юз бериши мумкин. Норасмий бозорлар хар-хил шакилда булиши мумкин:
кишлок жойларда ссудалар бериш амалиетидан бошлаб, расмий ташкил 
қилинганлари билан енма-ен фаолият курсатадиган йирик куламдаги шахар 
биржадан ташкари бозорларигача. Норасмий бозорларда кўпинча чет эл 
валюталари операциялар объекти хисобланади. Шундай бозорланинг 
мавжудлиги, масалан, пул-кредит сохасидаги, тулов баланси, соликка 
тортиш, меъерий-хукукий база ва бошкалар буйича масалаларнинг хал 
қилиниши билан боглик.