Ушбу фан бўйича ўкдладиган маърузаларда энергетик ман-баларнинг ўзяапггириш муаммолари, электр энергиясини ишлаб чиšариш жараёнлари самарадорлигини ошнриш истиšболлари

 
12.1. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини электрлаштириш ва 
автоматлаштириш бўйича илмий тадқиқотларни ривожлантириш 
“Фан ва техниканинг ривожланиши табиий бойликларни инсонлар 
манфаатида самарали қўллаш, янги энергия турлари ва янги 
материалларни яратиш, иқлим шароитларига таъсир кўрсати ш 
услубларини ишлаб чиқиш, коинотни эгаллашга имкон беради. Илм-
фаннинг қўлланилиши жамият ишлаб чиқариш кучлариннг буюк ўсишида 
ҳал қилувчи омил ҳисобланади”.
 
Фаннинг ривожланиши қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида тутган 
ўрни ҳам катта. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини индустриал асосга 
ўтказишни машина технологиялари, янги техникалар, янги маҳсулдор 
чорва ва парранда турлари, янги юқори маҳсулдорликка эга қишлоқ 
хўжалик маҳсулотлари, иш вам маҳсуолдорликни ташкил этишнинг илмий 
асосларисиз тасаввур қилиш мушкул. Буларни фан бажариши лозим. 
Мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги фанининг ривожланишида 1929 
йили Қишлоқ хўжалик илмий-ишлаб чиқариш марказининг ташкил 
этилиши асосий омил бўлди. Қишлоқ хўжалиги фанига қуйидаги олимлар

---

 
улкан ҳиссаларини қўшганлар: академиклар К.А. Тимирязев, Н.И. 
Вавилов, И.В. Мичурин, Д.Н. Прянишников, В.Р. Вильямс, В.В. Докучаев, 
В.П. Горячкин, М.Г. Евреинов, И.И. Артоболевский, В.Н. Болтинский, 
қишлоқ хўжалиги олий таълим муассаси ўқитувчилари ва бошқалар. 
Қишлоқ хўжалигида фан ютуғларининг қўлланилиши бозор 
иқтисодиёти шароитларида ишлаб чиқариш маҳсулдорлигини ошириш, 
фермер ва деҳқонлар меҳнатини енгиллаштириш, ишлаб чиқариш ва 
қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сифатини ошириш, қишлоқ меҳнаткашлари 
маданий даражасини оширишга имокн берди. Тез ривожланиб борувчи 
қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши фақат фан ютуғларига асосланган ҳолда 
самарали тараққий этиши мумкин. 
Қишлоқда коллективлаштириш жараёнлари электрнинг қишлоқ 
хўжалигига кириб келишини жадаллаштирди ва электр лампалардан 
ташқари, дон янчиш, уларни тозалаш, механик устахоналар ва 
тегирмонларда электр моторлар кўлланила бощланди. Қишлоқ ва сув 
хўжалигида электрлаштириш ва автоматлаштиришни ишлаб чиқаришга 
кенг жорий этиш, электрлаштирилган янги техникаларни, электромеханик 
қурилмаларни ва воситаларни яратиш (ишлаб чиқишни) ва энг муҳими 
электр энергиядан қишлоқ ва сув хўжалигида фойдаланишнинг илмий 
асосларни ишлаб чиқиш зарур эди. Қишлоқ хўжалигини электрлаштириш 
бўйича илмий изланишлар олиб боришни биринчилардан бошлаб берган 
олимлар профессор: Н.А Артемъев ва бутуниттифоқ қишлоқ хўжалиги 
фанлари академияси академиги М.Г. Евреинов бўлса кейинги 
ривожланиши академик Будзко Н.А., Листов П.Н., Сазонов Н.А.,фанлар 
академияси корреспондент аъзоси Назаров Г.И. лар номи билан боғлиқдир. 
Қишлоқ ва сув хўжалигини электр энергияси билан узлуксиз таъминоти, 
электр ускуналарни ва автоматик қурилмаларни эксплуатация қилиш
асосларини, қишлоқ ва сув хўжалиги ишлаб чиқаршида комплекс 
электрлаштиришнинг илмий асосларни яратиш, электр энергиясини 
ноиссиқлик таъсирларидан агротехник тадбирларда ва технологик 

---

 
жараёнларда фойдаланиш асосларини яратишда Будзко И.А., Мартиненко 
И.И., Прищеп Л.Г., Бородин И.Ф., Левин М.С., Басов А.М., Мусин Ф.М., 
Кудрявцев И.Ф., Метревели В.И., Изаков Ф.Я., Славин Р.И., Пястолов 
А.А., Смирнов Б.В., Якобс А.И., ва бошқа етакчи олимларнинг кўшган 
хиссалари солмоқлидир. 
Ўзбекистон аграр соҳаси ўзига хос бўлиб, ундаги иссиқ, аммо қуруқ 
ҳаво муҳити, ерларнинг катта қисми шўрланганлиги, деҳқончилик асосан 
суғориладиган ерларда амалга оширилиши, чорвачиликда яйловлар асосан 
тоғ ён бағирларида жойлашганлиги ва бошқа хусусиятларини қишлоқ 
хўжалиги фанини ривожлантиришга оид илмий изланишлар олиб боришда 
алоҳида эътибор қилиниши тақоза этади. 
Ўзбекистонда 
қишлоқ 
хўжалигини 
электрлаштириш 
ва 
автоматлаштириш ва соҳада электр энергиясидан фойдаланишнинг ўз 
илмий амалий тадқиқотлари билан ривожланишига проф. Байдюк П.В., 
Усмонходжаев Н.М., Раджабов А.Р., Муҳаммадиев А.М., Исмоилов М.И., 
Амиров С.Ф., Муратов Х.М. лар салмокли ҳисса қўшганлар ва қўшиб 
келмоқдалар. 
Ўзбекистонда машинасозлик жумладан қишлоқ ва сув хўжалик 
техникаларини ишлаб чиқарувчи кўплаб заводлар барпо этилган. Айникса 
Улуғ Ватан уруши йиллари Россия, Украина, Белорусия ва бошқа
ҳудудларда жойлашган кўплаб заводларни Ўзбекистонга кўчириб 
келиниши самолётсозлик, ҳарбий техника ишлаб чиқариш ва бошқа саноат 
корхоналари барпо этилишига сабаб бўлди. Урушдан кейинги йиллар 
ушбу корхоналар базасида Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси, 
Тошкент қишлоқ хўжалиги машиналари, Ўзбекистон пахтачилик 
машиналари, Тошкент трактор заводлари фаолият олиб бора бошлади. 
Ушбу заводлар республика ва чет мамлакатларга кўплаб пахта териш 
машиналари ва бошқа техникалар тайерлаб берди. 
Қишлоқ хўжалиги фанини ривожлантириш илмий тадқиқот 
ишларини ишлаб чиқаришга кенг жорий этишни жадалаштириш мақсадида 

---

 
Ўрта Осиё қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш ва электрлаштириш 
илмий тадқиқот институти ташқил этилган. 
Ўзбекистон 
қишлоқ 
хўжалиги 
фанининг 
ривожланишида 
мустақиллик йилларигача Собиқ иттифоқ даврида В.И.Ленин номидаги 
Бутуниттифок қишлоқ хўжалиги фанлари академиясининг Ўрта Осиё 
филиали, мустақиллик йилларида эса Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги 
фанлари академиясининг илмий жамоалари ўзларининг катта хиссаларини 
қўшишди. 
1960 йиллардан эътиборан қишлоқ хўжалигини индустриал асосда 
ривожланиши белгиланди, ва натижада соҳага илгор технология ва 
техникалар жорий этилишига, чорва молларининг юқори маҳсулотли 
зотларини, қишлоқ хўжалиги экимлари (пахта, дон экинлари), мева-
сабзавот ва полиз экинларини янги юқори ҳосилдор навларини 
яратилишига яхши имкониятлар берди. Бунинг натижасида комплекс 
механизациялаштирилган, электрлаштирилган ва автоматлаштирилган 
йирик паррандачилик ва чорвачилик комплексларини ва корхоналарини 
барпо этилишида юқоридаги номлари тилга олинга академиялар илмий 
жамоаларининг кўшган хиссалари каттадир. 
Мустақилликнинг биринчи йиллариданоқ Ўзбекистонда бозор 
иқтисодига утишнинг ўзига хос тамойилларини қабул қилганлиги, қишлоқ 
хўжалигининг ривожланиш асоси этиб мулкчиликнинг социалистиқ- 
жамоачилик шакли ўрнига хусусий мулкчилик: фермер, деҳқон ва ширкат 
хўжаликлари, сувдан фойдаланувчилар уюшмаларини ташкил этиш 
тўғрисидаги қонун ва қарорлари қабул қилиниши ҳамда аграр соҳада 
хўжалик юритиш принципларини батамом ўзгариши, қишлоқ ва сув 
хўжалиги фанининг ривожланишини таъминловчи асосий илмий 
жамоаларини бирлаштирувчи бевосита Ўзбекистон қишлоқ ва сув 
хўжалиги вазирлиги таркибии тузилмасида Республика қишлоқ хўжалиги 
илмий ишлаб чиқариш маркази ташқил қилинди. 

---

 
Қишлоқ хўжалиги фанини ривожланишига марказ илмий жамоалари 
билан бир қаторда фанлар академияси таркибидаги Республика илмий 
текшириш институтлар жамоалари қишлоқ хўжалиги фанига оид 
фундаментал тадқиқот ишлари натижалари билан катта хисса кўшиб 
келмокда. Қишлоқ хўжалиги фанини ривожланишида агротехник ва ишлаб 
чиқариш жараёнларини электрлаштириш ва автоматлаштириш соҳасидаги 
илмий техник изланишлар натижаси салмокли бўлиб, Ўзбекистоннинг 
аграр соҳасидаги иқтисодий ривожланишида ўз ўрнига эга. Қишлоқ 
хўжалигида сифатли маҳсулот етиштириш ва қайта ишлаш жараёнларида 
электр энергиясидан бевосита ёки билвосита фойдаланишга оид илмий 
изланишлар энергетик ресурсларни, жумладан қўл мехнати ресурслари 
иштирокини камайтирибгина қолмасдан, балки юқори сифатли маҳсулот 
етиштириш имконини ҳам беради. Ўзбекистонда суғорма деҳқончиликни 
ривожланишида энг зарур бўлган сув таъминотини амалга оширувчи Аму 
– Бухоро, Карши каналлари, Сирдарё ва Амударё бассейнларида 1960-85 
йилларда барло этилган автоматлаштирилган насос станциялар, уларни 
самарали ишлашлари Республика олимларнинг илмий изланишлари ва 
илмий тадқиқот ишлари натижасидир. 
1980-йиллар ва бугунгача аграр соҳада электр энергиясидан 
фойдаланишга оид илмий – техникавий тадқиқотлар электр энергиясидан 
ва 
бошқа 
энергетик 
ресурслардан 
самарали 
фойдаланишга 
йўналатирилган. Жумладан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта 
ишлаш, пахтачиликда электрофизик таъсирлардан бевосита фойдаланиш, 
ичимлик сувларини турли микроблардан тозалаш, электр майдони 
таъсирида ҳавони тозалаш ва бошқа йўналишларда салмоқли ижобий 
натижаларга эришилди ва бу йўналишларда илмий изланишлар давом 
эттирилмоқда. 
1992 йилда собиқ Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалиги 
механизациялаш инженерлар институти кошида илк бор 05.20.02 – 
«Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришни электрлаштириш» мутахассислиги 

---

 
бўйича ўз фаолиятини бошлаган диссертация ҳимояси бўйича 
ихтисослашган Кенгаш ушбу йўналиш бўйича юқори малакали илмий-
педагогик кадрлар тайёрлашни йўлга кўйди. Бу эса ўз навбатида 
электрлаштириш ва автоматлаштириш бўйича кўплаб илмий ва илмий-
техник изланишлар олиб боришга яхши шароит яратиб берди. Бугунги 
кунда ушбу мутахассислик бўйича ихтисослашган Кенгаш Ўзбекистон 
фанлар Академияси «Энергетика ва автоматика» илмий тақиқот институти 
қошидаги К-015.28.01 ихтисослашган Илмий Кенгаш таркибида фаолият 
кўрсатиб келмоқда. Республика ва хорижий давлатларда (Қозоғистон, 
Қирғизистон) 05.20.02 - Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини 
электрлаштириш ва автоматлаштириш мутахассислиги бўйича юқори 
малакали илмий-педагогик кадрлар тайёрлашда республикада биринчи 
бўлиб докторлик диссертациясини ёқлаган А.Раджабовнинг қўшган 
ҳиссасини биз муаллифлар алохида таъкидлаб ўтишни лозим деб топдик.
1930 йилларгача қишлоқ хўжалигида электрдан фойдаланиш деганда 
фақат электр ёритиш тушунилар эди. Кейинчалик қишлоқ хўжалигида 
электрдан фойдаланиш механик жараёнларни электрлаштириш линияси 
бўйлаб амалга оширилди. Электр двигателлар дон маҳсулотларини 
майдалаш ва уларни тозалашда, механик устахоналарда, тегирмон ва 
бошқаларда қўлланила бошлади. 
Электрдан кенг фойдаланиш учун электр энергиява янги техник 
воситаларни қишлоқ хўжалиги қўллаш бўйича илмий асосларни ишлаб 
чиқиш лозим эди. 
Қишлоқ хўжалигини электрлаштириш юзасидан илмий масалаларни 
ҳал қилиш мақсадида 1930 йил Бутун иттифоқ қишлоқ хўжалигини 
электрлаштириш бўйича илмий-текшириш институти ташкил этилди. Бу 
ташкилотга академик М.Г. Евреинов ва профессор Н.А. Артемьевлар асос 
солишди. 
Уруш йилларидан сўнгги даврларда бу ишлар анча муваффақиятли 
ривожланди. Бу соҳага ўз ҳиссаларини қўшган олималар сифатида И.А. 

---

 
Будзко, П.Н. Листов, Н.А. Сазонов, Л.Г.Прищеп, Г.И. Назаров ва 
бошқаларни келтириш мумкин. 
Урушдан сўнгги йиллар давомида қишлоқ хўжалигини электр 
таъминотининг илмий асослари, электр юритма, электр иситиш ва 
электротехнологияларни автоматлаштириш масалалари, нур энергиясидан 
фойдаланиш, электр ускуналарни таъмирлаш ва эксплуатация қилиш, 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини автоматлаштириш, қишлоқ 
хўжалигида алоқа ва диспетчерлаш масалалари ишлаб чиқилди. Бу эса ўз 
навбатида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг электрлаштириш 
даражасини оширишга имкон яратди. 
Тез кунларда эса янада мураккаб ва долзарб малаларни ҳал қилиш 
муаммолари турибди. Уларга: асосан электрда ишлайдиган принциал янги 
биологик электр технологияларни ишлаб чиқиш; ўзи ростланадиган, ички 
йўналтирилган автоматлашган оқим линияларини яратиш; технологик 
жараёнларни автоматик тизимларини ишлаб чиқиш; қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқариш корхоналарини автоматлашган бошқарув тизимларини
ишлаб чиқиш; қишлоқ хўжалик истеъмолчиларини элекр таъминоти
ишончлилик даражасини ошириш; қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини 
комплекс электрлаштириш илмий асосларини ишлаб чиқиш ва 
истеъмолчилар учун маҳаллий электр тармоқлар яратишда қайта 
итикланувчи элемет манбалардан фойдаланишни ривожлантириш ва кам 
қувватли энерготехнологик ускуналарни электр таъминоти киради. 
Бу масалаларни ечишда илмий-текшириш институтлари илмий 
ходимлари ва олий таълим муассалари ўқитувчиларидан ташкил топган 
катта жамоа фаолит юритмоқда. Уларга қуйидаги олимлар киради: И.А. 
Будзко, И.И. Мартыненко, Л.Г. Прищеп, И.Ф. Бородин, М.С. Левин, А.М. 
Басов, А.М. Мусин, И.Ф. Кудрявцев, В.И. Метревели, Ф.Я. Изаков, Р.М. 
Славин, А.А. Пястолов, Б.В. Смирнов, А.И. Якобс, В. М. Синьков ва 
бошқалар. Бу муаммоларни ҳал қилиш фундаментал фанлар (математика, 
физика, химия, биология) га асосланиши лозим.

---