O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

N.D.
Kondratyev, A.L. Chijevskiy, A.Toynbi, F. Brodel, N.A. Berdyayev va P.
Sorokinlar 
tomonidan ishlab chiqilgan. Lekin utilitar mafkuraviy doktrinalar 
hukmronligi yangi yondashuvga tanilish va tarixni o'qitishda tarqalishda imkon 
bermadi. Eski hukmron mafkuralaming yemirilishi tarixiy jarayonning yangi 
paradigmalami o'zlashtirish uchun kenglik ochdi.
Tarixiy jarayon qonuniyatlarini o'rganish
Tarixning asoslari insoniyat urug'ini boshlanishiga taqaladi. Inson ongi 
shakllanganidan boshlab asosiy voqealami xotirada saqlab qolish va keyingi 
avlodlarga hayot saboqlarini uzatish zaruriyati tug'ildi; Bu ijtimoiy genotikning 
saqlanib qolishiga yordam berdi. Haqiqatdagi voqealar to'g'risidagi afsonalar miflar 
bilan bog’landi. Bunday afsonalar adabiy shaklda ko'rindi.
Yozuvning paydo bo’lishi bilan tarixiy dalillar loy taxtachalarda, ibodatxona va 
piramida devorlariga, papiruslarga yozildi. Bu hukmdorlar yoki kohinlarga yoqadigan
~ 4 ~

---

tarzda miflar bilan to'ldirilgan bayon qilish materiali edi. Tarix fani qadimgi sharqda 
turli tarixiy ma'lumotlar parchalarini yuzaga kelishi bilan boshlanib, qadimgi 
Yunnonistonda birinchi tarixchilar 
Gerodot 
(er.aw. 481-425 yillar), 
Fukidid
(er.aw. 460-390 yillar); qadimgi Rimda 
Tit-Liviy, Tatsit, Plutarx 
va boshqalaming 
tarix sohasiga bag'ishlangan asarlari bilan yangi sifat kasb etdi. Ko'p tomli tarixiy 
tadqiqotlar paydo bo'ldi (Polibeyning 40 kitobdan iborat “Umumiy tarix” asari). Bu 
ilk tarixiy asarlarda voqealar nafaqat bayon qilindi va ulami tushuntirishga harakat 
qilindi, tarixiy jarayon qonuniyatlari, voqealarning ichki mantiqini aniqlashga, hamda 
zamondoshlar uchun tarixni saboq beradigan foydali qilishga tomon yo'l tutildi. 
Xalqlaming tarixida siklik doiraviy aylanishlar g'oyasi, bir xil bosqichlami 
qaytarilishi fikri ilgari surildi. Xitoy tarixchisi 
Sima Syan 
(er.aw. 145-86 yillar) o'z 
“Tarixiy esdaliklar” asarida jamiyat tarixini yopiq doiraviy aylanish sifatida 
tushuntirdi.
Eramizning I ming yilligining oxiri- II ming yillikning boshlarida tarix fanining 
shakllanishida ikkinchi yirik qadam tashlandi. Bu davrda O'rta Osiyoda tarix fani 
sohasida bir qator mashhur asarlar yaratildi. A. Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, 
entsiklopedist olim A1 Beruniyning (973-1050 yillar) “O'tmish avlodlardan qolgan 
yodgorliklar” asarlarida tarixiy jarayonni tushunishda yangi fikrlar ilgari surildi. A1 
Beruniy tarixiy taraqqiyotda katta tarixiy sikkillar g'oyasini ilgari surdi. Tunislik arab 
olimi 
Ibn Xaldun 
(1332-1436 yillar) o'zining “Saboqli namunalar kitobi” to'plamida 
tarix falsafasini rivojlantirib, tarixiy sikillar g'oyasini ilgari surdi.
Keyinchalik uyg’onish va marifatparvarlik davrlarida tarixiy taraqqiyot 
jarayonini ilmiy tahlil qilishga qator olimlar