1. Piramidaning asosi, poydevori bolib odam xizmat qiladi, aniqrog’I - oila,
jamiyatning birlamchi bo'g’ini, uning molekulasi (qaysiki, o'z navbatida bo'limas
atomlar - o‘zaro to'ldiradigan funksiyalami bajaradigan oila a’zolaridan tuzilgan, bir
kishidan iborat bo'lgan, ko'pgina funksiyalami, lekin barcha funksiyalami ham
bajarmaydigan bir kishidan iborat bo'lgan oila bo'lishi mumkin). Aynan oilada
odamning biosotsial genotipini qayta ishlab chiqarish saqlanadi, odamlar avlodini
almashuvi
yuz beradi, asosiy hayotiy ehtiyojlar qondiriladi, boshlang’ich bilim va
ko'nikmalar orttiriladi (qaysiki,
ta’lim tizimi keyin to'ldiriladi va rivojlanadi),
insonning irodasi va qiziqishlari shakllanadi. Oilada ijtimoiy qayta ishlab
chiqarishning boshlang’ich va oxirgi punktlari. Oilani o'z-o'zini saqlashi tushkunlar
va o'tish davrining buzilishlari vaqtida buzg’unchiliklami boshlanishiga chegara
qo'yib, ulami betaraf qilishga asos bo’lib xizmat qiladi. Oilani buzilishi oxir -
oqibatda atomlashgan jamiyatni aynishi va halokatiga olib keladi.
Oilalarning to'plami demokrafik qonunlar bo'yicha rivojlanadigan, jamiyatning
ehtiyojlar tuzilishi va umumiy hajmini belgilaydigan xalq aholini tashkil qiladi.
Aholini umumiy soni, uni o'sish suratlari, hududda aholini joylashuvi ko'p hollarda
jamiyat taraqqiyoti darajasini va unda to'planib qolgan qarama -qarshiliklami
belgilaydi.
Sivilizatsiyalar tarixi neolit davrida monogam (yaqin qarindoshlarni bir necha
avlodlarini o’z tarkibiga olgan katta oila) oilani ijtimoiy
- iqtisodiy birlik sifatida
shakllanishidan boshlandi. Har bir yangi sivilizatsiya bilan oilaning tarkibi va
funksiyasi uning moddiy va ma’naviy qayta ishlab chiqarishdagi roli o'zgaradi.
Oila - jamiyatning asosiy qayta ishlab chiqamvchi bo'g’ini. Unda odamni qayta
ishlab chiqarish nafaqat bosh ishlab chiqarish kuchlami, balki ijtimoiy qayta ishlab
chiqarishning maqsad va mohiyati amalga oshiriladi. Hozirgi jamiyatda uy
xo'jaligida foydali mehnatni 30-40 % gacha sarflanadi. Shaxsiy toinorqa xo'jaligida
oila istemol qiladigan oziq - ovqatni bir qismi yaratiladi, uyda esa
shaxsiy
xizmatlami (uyni tozalash, ovqat tayyorlash, kir yuvish, tarbiya, ta’mirlash va
boshqalar) asosiy qismi amalga oshiriladi.
Oila sivilizatsiyaning poydevorini saqlashdan chetlashmaydi. Inson individ, shaxs
sifatida o'zining ma’naviy
dunyosiga ega, oiladan, jamiyatdan axborot oqimi va
energiyani simirib oluvchi, bu oqimlami o'zgartirilgan holda qaytarib bemvchidir.
Har bir kishi individual, takrorlanmas, lekin u jamiyatning oynasi, atomi bo'lib
xizmat qiladi. Jamiyatsiz odam yo'q, odamsiz jamiyat yo'q. Jamiyat tarixi - bu
ko'pgina odamlaming, ulami taqdirini, anglangan harakatlari tarixidir.
Sivilizatsiyalar tarixi, jamiyatning dinamikasidagi bosqichlar - bu izchil, to'la
ziddiyatli hamkorlik va ko'pgina shaxslaming kurashidir, ulaming
ongi va
faoliyatida tarixiy qonuniyat yaqqol ko'rinadi, merosiy genotip saqlanib qoladi va
boyiydi, jamiyatni bir tarixiy bosqichdan boshqasiga harakati yuz beradi. Alohida
odam ko'p qiyofali, o'zgaruvchan, ba’zida sirli va o'z hatti - harakati va intilishlarida
tushunib bo'lmaydigan, lekin aynan millionlar va milliard - individlaming hamkorligi
va qarama - qarshiligidan tarixiy jarayonlaming yurishi qaror topadi.
2. Sivilizatsiya piramidasining keyingi qavati - ishlab chiqarishining texnologik
uslubi -
jamiyatda
foydalanadigan texnologiyalar, ishlab chiqarishning tashkil
etilishini shakl va tamoyillari, ishlab chiqarish vositalari hamda tabiiy ishlab
-
16
-
chiqarish kuchlarining to'plami ifodasidir. Insoniyat jamiyatining birinchi
bosqichlarida davrlar arxeologlar va tarixchilar tomonidan asosiy materiallardan
foydatanib tayyortanadigan (tosh, jez, temir) mehnat qurollari bilan davrlar
farqlanadi. Energiyaning asosiy manbasi
insonning muskul kuchi, keyin esa
hayvonlaming kuchi edi; insonning tabiat kuchlariga to'la qaramligi bilan
mehnatning oddiy kooperatsiyasi yetakchi edi. Inson qadamma - qadam snn’iy
dunyoni shakllantirdi, yanada
murakkab mehnat qurollar, keyin mahshinalar,
murakkab texnik tizimlar, energetikani, endi esa boshqaruv va nazorat funksiyalarini
o'zlari kashf qilgan priborlar, programmalashtirilgan nazorat tizimlariga berdi. Ichki
ishlab chiqarish, sohalararo hududiy mehnatni ijtimoiy taqsimoti yuz berdi; korxona,
hududlar, mamlakatlar, jahon xo'jaligi yanada ko’proq integratsiyalashgan yaxlitlik
belgilarini ola boshladi.
Bir sivilizatsiyadan boshqasiga o'tishda ishlab - chiqarishning texnologik uslubi
o'zgaradi, ishlab - chiqarish vositalari to'plamidan va uni tashkil qilish usullaridan
foydalanadigan - texnologik inqilob yuz beradi. Lekin ishlab - chiqarishning bu
usuli doirasida sifat o'zgarishlari yuz beradi, texnik tizimlami energetic manbalari va
umumiy tamoyillariga asoslangan, bu tizimlarga mos ishlab
chiqarish shakllariga
mos sifat o'zgarishlari yuz beradi. Ishlab chiqarishning industrial usuli qaysiki uni
boshlanishini sanoat inilobi boshlab berdi, besh texnologik ukladlami o'z ichiga
oladi. Ulardan birinchisi manufaktura ishlab chiqarish usulidan meros olingan
texnikada quriladi; ikkinchisi - to'rtinchisi ishlab chiqarishning industrial usulini o'z
-o'zini rivojlanishini tizimli bosqichini ifodalaydi, zamonaviy beshinchi XX asr
oxirida rivojlangan mamlakatlarda yetakchi bo'lgan postindustrial ishlab chiqarishni
texnologik usuliga o'tish bo'lib, uning ilk unsurlarini o'zida olib borib XXI asrda o'z
asosida rivojlanadi. Har bir texnologik uklad o'z navbatida, 10 yil davomida bir - biri
bilan o'zaro bog’langan texnika avlodlarini o'z ichiga oladi, ulaming har biri yirik
kashfiyotni ba’zida yangilikni amalga oshiradi. Hozirgi zamon uchun hisoblash,
lazer, kosmik, raketa texnikasini ko'rsatish mumkin. Har bir avlod umumiy
texnologik tamoyil ko'pgina madvikatsiyalar va texnika modellami amalga tadbiq
qiladigan yana yuqori darajadagi (ilmiy texnika yo'nalishidagi)
texnologik siklini
shakllantirish va joylashtirish bosqichi bo'ladi. Ishlab chiqarishning aralash
texnologik usullari, texnologik ukladlari, texnikaning avlodlari umumiy dalalar, har
xil faoliyatning o'tish davrlarini hosil qiladi, bu uzluksiz texnik
progresni
ta’minlaydi. Shu bilan bir vaqtda texnikani yangi avlodini, texnologik uklad va ishlab
chiqarish usulini qaror topishi navbatdagi texnik progress, u yoki bu masshtabdagi va
chuqurlikdagi texnologik to'ntarishni belgilaydi.
Qarama - qarshiliklarga quriladigan bir-birini almashtiradigan tamoyillardagi
texnikaning o'tish avlodlari, o'tish texnlogik ukladlar samarasi pastdir. Yanada
yuqori darajada
turadigan, texnologik siklni o'rtasidagi, uni yetuklik fazasini
ifodalaydigan,
unga joylashtirilgan
potensialni to'la amalga oshiradigan avlod va
ukladlar ko'proq samarali bo'ladi.
Texnika taraqqiyotidagi bosqichlar insonning bilish, bilimlarini moddiylashuvi
texnologik ko'nikmalarini aks ettiradi va o'z navbatida uning ishlab chiqarish
qobiliyatlarini rivojlanishiga yangi bo'shliqlar ochidi. Niz.omiv ,ш т ц
Do'stlaringiz bilan baham: