Ўқув фанининг долзарблиги ва олий касбий таълимдаги ўрни

O‟zbekiston hududida dastlabki metall tangalar 
miloddan ilgarigi VI asrda Ahmoniy shoh Doro I tomonidan 
zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og‘irligi 8,4 grammni tashkil etgan bo‘lib, ―darik deb nomlangan tilla
tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O‘sha vaqtlarda, ya‘ni miloddan ilgarigi VI – IV asrlarda hozirgi O‘zbekistonning 
asosiy qismi, ya‘ni Xorazm, Sug‘diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar Ahmoniylar davlati tarkibida 
bo‘lganini hisobga olsak, ushbu ―darik‖lar O‘zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma‘lum birinchi tangalar
o‘lgan desak xato qilmaymiz. 
Miloddan avvalgi 330 – 327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar saltanatini tor – mor qilib, 
hozirgi O‘zbekiston zaminida joylashgan Baqtriya va Sug‘diyonaga bostirib kiradi. Makedoniyalik 
Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo‘lgan kumush draxma, vazni 8,2 g. bo‘lgan kumush 
didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo‘lgan kumush tetradraxma (to‘rt draxma)lar zarb qilinib, 
ular muomalada bo‘lgani ma‘lum. Shuningdek, vazni 8,4 
g. bo‘lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo‘lgan kumush dekadraxma ham zarb qilingan. 
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 donaga yaqini Qashqadaryo 
viloyatining Kitob tumanida topilgan. Ushbu davlat pul tizimi asosini o‘sha paytda draxma, didraxma, 
tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan ma‘lum. 
O‘rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida sosoniylar tasarrufida bo‘lgan. Bu 
davrda hozirgi O‘zbekiston xududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Jumladan, 
sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb qilingan bo‘lib, ularda sosoniy shohlariing 
suratlari bilan birga, turli hayvonlar va qushlar aksi ham tushirilgan. Hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi 
V asrning ikkinchi yarmida Sirdaryoning sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va tarixda 
eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi. Eftaliylar davrida O‘rta Osiyo asta sekin 
rivojlana boshlagan. Xalqaro savdo ham rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Xindiston, Eron va 
Vizantiya (Rum) bilan amalga oshirilgan. Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va 
Perozning kumush tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy sababi sifatida sosoniylar tomonidan 
eftaliylarga o‘lpon sifatida to‘langan juda ko‘p miqdordagi kumush tangalar xazinada to‘planganligiga 
bog‘liq deb taxmin qilinadi. Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‘p miqdorda, ba‘zi ma‘lumotlarga 
qaraganda 200 dan ko‘proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram 
xudud o‘zi tanga zarb qilish huquqiga ega bo‘lgan.Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O‘zbekiston hududiga 
shimol va sharq tomonlardan turli ko‘chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib kirib kela boshlaydi. 
VIII asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinib, o‘lkada islom dini joriy etiladi va 
qadimiy yurt Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada bo‘lgan metall 
tangalar ko‘rinishida o‘zgarishlar yuz bera boshlaydi. Asta – sekin tangalardan shoh va hokimlarning 
suratlari o‘rnini islom oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma‘lum bo‘lgan tangalar davri 
boshlanadi. Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan keyin xalifa 
Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan boshlab, 
yirik savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm bo‘lgan oltin dinor zarb etilgan. Maosh va 

---

soliqlar to‘lovi uchun vazni 2,8 gramm bo‘lgan kumush drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo – sotiq esa 
mis tangalar – fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon ma‘nosini anglatadi) amalga oshirila 
boshladi. Bu pul birliklari Movarounnahrda ham o‘sha davrda muomalada bo‘lgan. IX asrga kelib, 
Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. Somoniylar xalifa hukmronligini rasman tan olishgan 
bo‘lsada, ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan. Somoniylar 
davlati o‘z tasarrufiga hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning 
Xuroson viloyatini qamrab olgan, markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko‘proq 
muddat davomida mavjud bo‘ldi. 
XII asrning o‘rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm davlati kuchayib ketadii. XII asr 80 – 90 yillariga 
kelib Xorazm o‘ziga Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni bo‘ysundiradi. Xorazm davlati xorazmshoh Tekash (1172 
– 1200 yillar) va uning o‘g‘li Muhammad (1200 – 1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan.
Xorazmshohlar davlatida ham an‘anaviy musulmon pul birliklari – oltin dinorlar, kumush dirhamlar va mis fuluslari 
muomalada bo‘lgan. Bu tangalarda ham an‘ana tarzida xalifa nomi qayd qilinib, undan so‘ng xorazmshoh nomi 
bitilgan. Mo‘g‘ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazmda va uning tobeligidagi xududlarda vazni 1,8 – 1,9 
gramm bo‘lgan kumush dirhamlar muomalada bo‘lgan. Mayda savdo – sotiq uchun mis pullar chiqarilgan. 
Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‘taradi. Bu harakat tarixda ―Sarbadorlar qo‘zg‘oloni deb nom 
olgan.Bu qo‘zg‘olon natijasida Samarqanddan mo‘g‘ullar haydab chiqariladi. 1370 yilda Samarqand taxtiga Amir 
Temur o‘tiradi va―Buyuk Temur saltanatini barpo etadii. Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi O‘zbekiston, 
Turkmaniston, Tojikiston. Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Armaniston, Eronning barcha hududi, Iroq, Hindiston, 
Ozarboyjon, Gruziya, Qozog‘istonning bir qismi kirgan. Katta miqdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin 
dinorlar, shuningdek, vazni 1,8 gramm bo‘lgan kumush tangalar – miralar ham zarb etila boshlagan. Amir 
Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo‘lganligi va bu erlarda zarb etilgan oltin va kumush tangalar Evropada 
ham mashhur bo‘lganligi haqida ko‘p ma‘lumotlar mavjud. Birgina G‘arbiy Eron va Ozarboyjonda Amir 
Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan. Rossiyada XIX asrda va 
XX asrning boshlarida naqd pul shaklida oltin tangalar keng qo‘llanilgan, xususan 1895 – 1897 yillardagi pul 
islohotlaridan keyin ham birinchi jahon urushiga qadar muomalada o‘n va besh so‘mlik oltin tangalar mavjud 
bo‘lgan. O‘zbekiston territoriyasida ham oktyabr inqilobiga qadar Chor Rossiyasining tangalari bilan bir 
qatorda Buxoro va Xiva xonligining oltin tangalaridan foydalanilgan. Jahon sivilizatsiyasining taboro rivojlanib 
borishi va iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi muomalada qog‘oz pullarning vujudga kelishiga zamin 
yaratdi. Natijada, qimmatbaho metallar o‘rnini qog‘oz pullar egalladi.