1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
 
 
19-jadval
Tipik tabiiy-o‘choqli kasalliklarni belgilovchi faktorlari 
Kasalli
k-lar
(viruslar) 
Simptomlar
i 
Tarqatuvchi 
hasharotlar 
Urug‘ orqali 
tarqalishi 
Rezervatori 
Sirkulya
siyasi 
Adabiyot 
No‘xotlar 
va 
dukkaklila
rni 
sarg‘ayishi 
Xloroz, 
yuqori 
barglarini 
buralishi va 
maydalashi
shi, o‘sish 
va 
rivojlanishd
Dukkak
lilarni qora 
shirasi-
Aphis fabae 
Scop.yana 
loviya, 
vika, beda 
shiralari 
Urug‘ 
orqali o‘tishi 
isbotlanmag
an 
Cirsium 
arvense (L.) 
Scop.,Chenopo
dium album 
L.ikkilamchi 
o‘chog‘i beda 
Virus 
ko‘p 
yillik 
begona 
o‘tlarda 
qishlaydi
.
Vlasov, 
1964; 
1966 

---

 
 
274 
a orqada 
qolishi 
 
10.2.2. Madaniy o‘simliklar orasida ham qo‘zg‘atuvchisi muqim 
sirkulyasiyaga ega tabiiy o‘choqli kasalliklar
Yu.I.Vlasov va uning hamkasblari tomonidan Ukraina, Zakavkaze, 
Krasnodar o‘lkalarida tomatni dog‘li zarhallanishi (so‘lishi) virusi (Lycopersicon
virus 3 Smit) har tomonlama o‘rganilib, bu virusni rezervatorlari, tashuvchi 
hasharotlarini o‘rganish natijasida mazkur kasallikni “madaniy o‘simliklar orasida
ham qo‘zg‘atuvchisi muqim sirkulyasiyaga ega tabiiy o‘choqli kasalliklar”
guruhiga kirishi haqida ko‘plab ma’lumotlar olishdi va ularni o‘choqlari 
aniqlashdi. Begona o‘tlar (Datura stramonium L. eskulentum, Sisymbrium 
officinale Perg. (gulyavnik)), bilan bir qatorda mazkur virusni madaniy 
o‘simliklarni – kartoshka, kartoshkagul, qalampirni kasallantirishi va bir yildan 
ikkinchi yilga kartoshka yoki kartoshkagulni tuganaklari orqali tarqalishini 
isbotlandi. Virusni begona o‘tlardan hamda bularga bog‘liq bo‘lmagan holda 
madaniy o‘simliklardan tripslarni har xil turlari (Thrips tabaci Lind., Franklinella 
insularis Frank, F.maltoni Frank va h.) orqali tashilishini aniqlashdi. Demak, bu 
virus madaniy o‘simliklar orasida ham muqim tashuvchilar orqali sirkuyasiya 
qiladi. Bu guruhga juda ko‘p virus kasalliklari kiradi. Ularning sirkulyasiyasi 
qonuniyatlarini Tomatni dog‘li zarxallanishi (so‘lishi) virusi Lycopersicon virus 
3 Smit. misolida ko‘ramiz. Bu kasallikni 1941 yilda Eristavi E.M. birinchi marta 
Rossiyada kashf qilgan. Keyinchalik bu virus biologiyasini Razvyazkina G.M., 
Suxov K.S lar tamaki va maxorka o‘simliklarida o‘rganganlar. Bu virusni 
tarqatuvchisi Thrips tabaci Lind. va uni birqancha turlari kasallikni tarqatadi. 
Virus hasharot tanasida qishlaydi. Virusni Ukrainada maxorkada tarqalgan 
shtammini “yuqori xloroz” yoki rus tilida “verxushechny xloroz” deb nomlanadi. 
Ukrainada aniqlangan bu shtammni Tomatni dog‘li zarxallanishi virusi guruhiga 
kiritiladi. Qishlab chiqqan tripsdan tashqari virusni tarqatuvchi manbalariga ba’zi 
begona o‘tlar, jumladan gulyavnik Sisymbrium officinale Perg kiradi. Ma’lum 
miqdorda rezervator bo‘lib kartoshka ham katta rol o‘ynaydi. Bu virusni 
biologiyasini Vlasov va shogirdlari Krasnodar o‘lkasida, Abxaziyada
o‘rganishgan. Subtropika iqlim zonalarida bu virusni o‘rganishda, uni tarqalishi 
va saqlanishi gulyavnikni ishtirokisiz ham bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatildi. 
Abxaziya, Adler xududlarida gulyavnik umuman uchramasa ham tomatni 
zarhallanishi kasalligi tarqalganlini aniqlandi. Virus infeksiyasi Datura 
stramoniumda uchrashi aniqlandi. Demak virusni tarqalishida bu o‘simlik ma’lum 
rolni o‘ynashi mumkin. Virusni qishlash joyini aniqlash ma’lum daraja
o‘rganishni taqazo qiladi. K.Smit bu virusni eng ahamiyatli xo‘jayinlaridan biri 
deb kartoshkagulni hisoblaydi. Bu o‘simlikni tuganaklari orqali virus keyingi 
yilga ham berilishi va boshqa xududlarga tarqalishi mumkin. Tomat ekilgan erlar 
kartoshkagul ekilgan xududlarga yaqin bo‘lsa kasallikni ko‘payishi va 
uzoqlashganda aksi kuzatiladi. Demak bu natijalardan quyidagi xulosa qilish 
mumkin: gulyavnik uchramaydigan xududlarda virus begona o‘t hisoblangan 

---