1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
169 
Hujayraning turli qismlarida bir vaqtda hosil bo‘lgan nuklein kislota va 
oqsillarning "o‘z-o‘zidan" (samosborka) qo‘shilishi natijasida virus zarrachalari 
etiladi. 
"O‘z-o‘zidan" 
qo‘shilish 
virus 
oqsiliga 
xos 
xususiyatdir 
(repolimerizatsiya). Agar virusning toza preparatidan ajratib olingan oqsil 
muayyan bir sharoitda probirkada tutilsa, ma’lum vaqtdan so‘ng bu oqsillar 
virusga o‘xshash (ammo nuklein kislotasiz) tayoqchasimon forma hosil qiladi. 
Ammo ularning uzunligi har xil bo‘ladi. Chunki bu zarrachalar uzunligini 
boshqarib turuvchi faktor - virus nuklein kislotasidir. Virus oqsili va nuklein 
kislotasini toza holda ajratib olib, ularni qayta qo‘shilsa, uzunligi virus uzunligiga 
teng, kasallantirish qobiliyatiga ega virus zarrachalarini hosil qilish mumkin. 
Demak, virus formasini hosil qilish xususiyati oqsilga, kasallantirish va 
uzunligini boshqarish esa nuklein kislotaga xos xususiyatlardir. Hozirgi vaqtda 
bir virus oqsilini olib, uni boshqa virusning nuklein kislotasiga qo‘shish orqali 
"gibrid" virus zarrachalari olimoqda. Masalan, arpada chiporlanish kasalligini 
tug‘diruvchi sharsimon virus oqsilini tamaki chiporlanish kasalligi virusi RNK 
siga qo‘shilsa, sharsimon "gibrid" virus hosil bo‘ladi: "gibrid" virus bilan o‘simlik 
kasallantirilsa, tayoqchasimon tamaki chiporlanish kasalligi virusi zarrachalari 
paydo bo‘ladi. Chunki "gibrid" virusdagi RNK tamaki chiporlanish kasalligi 
virusidan ajratib olingan. Bu esa, o‘z navbatida, irsiyatni belgilaydigan asosiy 
faktor virus ribonuklein kislotasi ekanligini tasdiqlaydi. Demak, yuqorida 
aytilgan usulda hosil bo‘lgan virus zarrachalari hujayraning yorilishi natijasida 
yoki hujayrani jarohatlamasdan undan chiqishi mumkin. O‘simlikda har bir 
hujayrada to‘plangan virus (yoki nuklein kislota) ikkinchisiga plazmodesmalar 
orqali 
o‘tishi mumkin. Virusni bir hujayradan ikkinchisiga o‘tishi 
plazmodesmalar orqali amalga oshadi, ammo virusni o‘tish yoki o‘tmasligini 
belgilaydigan maxsus oqsil faktori – transport oqsili mavjudligi ma’lum bo‘ldi. 
Demak, virusni o‘simlikda ko‘payishi va uni kasallantirishi murakkab jarayondir. 
Bu jarayonlarni molekulyar mexanizmlarini o‘rganish organizmlarni virusga 
turg‘unligi yoki sezgirligini o‘rganish natijasida ularga qarshi ilmiy asoslangan 
kurash choralarini ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.