Ozbekiston respublikasi oliy va

180 
km. Mashina 
A
shahardan 
В
shaharga 
60
km/soat tezlik bilan jo ‘nab ketdi. Avtomobil 
x
soatdan keyin 
A
shahardan 
qanday masofada bo‘ladi? Avtomobil 
x
soatda 
60x
km yo‘l yurgan bo'ladi, u 
holda 
x
soatdan keyin 
A
shahardan 
180-60.X
masofada bo‘ladi. 
180—60*
masofani 
у
desaku holda y= l 
80—6 0 x
tenglik hosil bo‘ladi. Biz у masofa bilan 
x
harakat vaqti orasidagi bog'lanishni ochib beradigan formula hosil qildik. 
Hosil qilingan formuladagi 
x
o ‘zgaruvchi 3 dan katta bo'lmagan nomanfiy 
qiymatlar qabul qila oladi, chunki avtomobil 3 soatdan keyin 
В
shaharga 
keladi. 
_у=180—6 0 x
tenglikdagi 
x
ning har qanday qiymati uchun 
у
ning 
unga mos qiymatini topish mumkin. Masalan, agar 
x —
1, 
bo‘lsa, 
у
=
120
agar 
x=2
bo‘lsa, 
>"=60, 
agar 
x=3
bo‘lsa, 
у =
0 
bo'ladi. Bu degan so‘z 
у
ning qiymati 
x
ning qiymatiga bog'liq holda o'zgaradi, bunday bog'liqlik 
fimksional bog‘liqlik yoki funksiya deyiladi.
Ta’rif. 
Agar 
x
o ‘zgaruvchining h ar bir qiym atiga b iro r/ qonuniyatga 
ko‘ra o ‘zgaruvchining yagona qiymati mos keltirilsa, u holda 
у
o'zgaruvchi 
x
o ‘zgaruvchining funksiyasi deyiladi.
x
erkli o ‘zgaruvchi yoki argum ent, 
у
erksiz o'zgaruvchi yoki funksiya 
deyiladi.
Erkli o ‘zgaruvchi 
x
ning b archa qabul qiladigan qiy m atlar to 'p la m i 
funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi. Y uqoridagi m asalada, funksiya- 
ning aniqlanish sohasi 0 dan 3 gacha boMgan so nlardan ib oratdir, y a ’ni
0 
< 
x <
3.
243

---

у
o ‘zgaruvchining 
х
berilgan qiym atlariga m os qiym atlari funksiya- - 
ning 
0
‘zgarish sohasi deyiladiO < 
у
< 180.
«Funksiyalar va grafiklar» m avzularini o 'tish da funksional bog'lanish- 
larni o ‘rganishga tayyorgarlik davrida bayon qilingan m ateriallarga yakun 
yasalishi, bu m ateriallar yanada kengaytirilishi va dasturda talab etilgan- 
dek, yuqori saviyada chuqurlashtirilishi lozim .
Shuning uchun:
1. Funksiyani o ‘rganishning turm ushdagi aham iyatini o'quvchilarga 
aniq ochib berilishi kerak.
2. D astur bo 'y icha 
« у = kx + b
nijig grafigi to ‘g‘ri chiziq» ekan ini 
dekard koordinatalar sistem asida k o'rsatib berish kerak.
3. D arsda funksional b o g ia n ish n i ifoda qiluvchi yangi pedagogik 
texnologiyaga doir o‘quvchilam ing kuclii bilan tayyorlangan ko'rgazm ali 
qurollardan unum li foydalanish zarur.
fc
4. N im a u c h u n
у =
— 
yoki 
у
= 
ax1
ning grafigi sin iq c h iz iq
%
% 
b o ‘lm asdan, egri chiziqdan iborat ekanini o'quvchilarga yetarli ravishda 
tushuntirilishi kerak.
Funksional bog'lanishlarni o ‘qishga tayyorgarlik davrida ham , «funk­
siyalar va grafiklar» m avzusini o'tishda. b a m og‘zaki m ashqlarga o 'rin
berilishi kerak. H olbuki, quyidagilarga o ‘xshash m ashqlarni o g ‘zaki 
yechish o'qituvchiga oz vaqt sarflagan hold a yaxshi natijaga erishish 
im konini beradi: