|
Tavsiya etilgan adabiyotlar: 1. 276-281 b.; 2. 325-329 b.;
3. 173-176 b.; 5. 86-89 b., 6.218-221 b.
Tayanch sо‘zlar: uzangi, sandon, bolg‘acha, kurak, qoziq, oziq tishlari,
termoregulyatsiya, alveollarda, diafragma, malpigiy, vibrissa, miniskalar, mimika
muskullari, neopallum, labirint, akkomodatsiya, lunj, qarta, tо‘r qorin, qat qorin,
shirdon
Sutemizuvchilarning bosh miyasi oldingi miya yarim sharlari va miyacha
hisobiga nihoyatda kattaligi bilan xarakterlanadi. Oldingi miya yarim sharlari miya
gumbazi yoki neopallum deb ataladigan miya pо‘stlog‘i, ya’ni kulrang miya
moddasi bilan qoplangan.Oldingi miya yarim sharlari bosh miyaning qolgan
qismlariga nisbatan 48-75%-ni tashkil qiladi. Miya pо‘stlog‘i kо‘pchilik
sutemizuvchilarda silliq bо‘lmasdan, burma va egatchalar bilan qoplangan. Bu
miya pо‘stlog‘ining yuzasini kengaytiradi.
Oraliq miya ustki tomondan kо‘rinmaydi.О‘rta miya uchun ularning miya
qopqog‘i boshqa umurtqalilardagidek 2 tepalikdan emas, balki 4 tepalikdan iborat
bо‘ladi. Bu tepaliklarni oldingisi kо‘ruv, keyingi tepaliklar esa eshituv
funksiyalarini bajaradi.Miyacha bir necha bо‘limlarga bо‘lingan. Bosh miyadan 12
juft bosh miya nervlari chiqadi.
Sutemizuvchilar umurtqali hayvonlarning eng yuqori taraqqiy etgan sinfi
hisoblanadi. Ularning asosiy progressiv belgilari quyidagilar:
1. Bosh miyasi juda katta va bunda oliy nerv faoliyatining markaziy, ya’ni
kulrang miya moddasidan tashkil topgan yarim sharlar pо‘stlog‘i, ayniqsa, yaxshi
rivojlangan, hidlov, kо‘ruv va eshituv organlari ham kuchli rivojlangan. Tashqi
quloq va quloq suprasi bor. О‘rta quloq bо‘shlig‘ida 3-ta – uzangi, sandon va
bolg‘acha kabi eshituv suyakchalari joylashgan.
2. Tishlari guruhlarga, ya’ni kurak, qoziq va oziq tishlariga bо‘lin-gan va
ustki jag‘i bevosita miya qutisiga birikib ketadi. Pastki jag‘ esa faqat 1-ta tish
suyagidan tashkil topadi.
3. Issiqqonli, yuragi 4 kamerali bо‘lib, undan faqat chap aorta yoyi chiqadi va
qon aralashmaydi. Gavda haroratining doimiy bо‘lishligi termoregulyatsiya
moslamalari borligi tufayli yuzaga keladi.
4. Kо‘pchilik sutemizuvchilar uchun tirik bola tug‘ish, embrionning ona
qornida maxsus organ – yо‘ldoshda rivojlanishi, tug‘ilgan bolasini sut bilan
ovqatlantirish kabi xususiyatlar xosdir.
Sutemizuvchilar
yanaо‘ziga
xos morfologik belgilari bilan ham
xarakterlanadi. Terisi jun bilan qoplangan va har xil bezlarga boy. Bosh skeleti
umurtqa pog‘onasi bilan 2-ta ensa bо‘rtmasi orqali birikadi. Tishlari maxsus
chuqurchalarda – alveollarda joylashadi.Bilak bо‘g‘imi orqaga, tizza bо‘g‘imi esa
oldinga qaratilgan bо‘ladi. Kо‘krak va qorin bо‘shlig‘ini diafragma pardasi ajratib
turadi.
Teri qoplag‘ichlari boshqa umurtqali hayvonlarnikiga nisbatan ancha
murakkab tuzilgan va vazifasi ham xilma-xil. Terisi hamma umurtqali-lardagi
singari tashqi epidermis va ichki chin teridan iborat. Epidermisning ostki qatlami
tirik qoplovchi hujayralardan tashkil topgan va malpigiy qatlami deyiladi.
Epidermis har xil teri hosilalarini – soch, tirnoq, tuyoq, kovak shox, tangacha va
bezlarni beradi.
Soch ustki tana va teriga kirib turgan tomirdan iborat. Soch tanasi yumshoq
о‘zak moddasidan, uni о‘rab turgan zich pо‘stloq qatlami va yupqa tashqi pо‘stdan
tashkil topgan.Soch tomirining pastki uchi kengayib, soch sug‘onini hosil
qiladi.Soch sug‘onining pastiga soch sо‘rg‘ichi kirib turadi.Soch sо‘rg‘ichi sochni
oziqlantirish uchun xizmat qiladi. Soch tomiri chin teriga anchagina botib turadi va
soch xaltasiga joylashadi. Soch xaltasiga yog‘ bezlarining chiqarish yо‘llari
ochiladi.
Soch shakli va vazifasiga kо‘ra tivit, qil va vibrissalarga bо‘linadi. Kо‘pchilik
sutemizuvchilar jun qoplag‘ichlarining asosini kalta, mayin tivit tashkil qiladi.
Tivitlar orasida uzun va yо‘g‘on hamda qattiq qillar joylashadi. Yer tagida
yashovchi krotlarda qil bо‘lmasdan, faqat tivit bо‘ladi.Bug‘u, tо‘ng‘iz va
tyulenlarda, aksincha, tivit deyarli bо‘lmas-dan, qil bо‘ladi.Tipratikon vajayralarda
esa qil о‘zgarib, tikonga aylangan. Vibrissalar qо‘shimcha tuyg‘u vazifasini
bajaradi va kо‘pincha hayvonlarning boshida joylashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
