Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

1.Tushuntirish–namoyish etish usuli.
O`qituvchi tomonidan bilimlar 
tayyor holda beriladi. Ona tilining qonun-qoidalari o`qituvchi tomonidan 
tushuntiriladi va uni mustahkamlash maqsadida misollar keltiriladi. O`quvchilar 

---

50 
bayon qilinayotgan bilimlarni tinglaydilar va xotirada saqlashga harakat 
qiladilar. 
2.Muammoli bayon qilish usuli
. O`qituvchi o`quvchilar oldiga ma’lum 
bir muammo qo`yadi va ularning mustaqil aqliy faoliyat ko`rsatishlarini 
ta’minlash orqali bu muammoni hal qilishga kirishadi. Ta’limning bu usuli 
o`quvchilar tomonidan o`quv materialining o`qituvchi rahbarligida mustaqil 
tahlil etilishi, kuzatilishi, guruhlanishi, umumlashtirilishi bilan ajralib turadi. 
3.Qayta xotiralash usuli
. Bu usulning o`ziga xos xususiyati shundaki, 
o`quvchi o`quv topshirig`ini egallangan bilimlarga asoslangan holda yoki 
berilgan namunaga qarab bajaradi. O`quvchi muayyan andaza asosida harakat 
qiladi. 
4.Qisman izlanuvchanlik usuli
. Ta’limning bu usuli shu bilan ajralib 
turadiki, o`qituvchi dars jarayonida ma’lum o`quv muammosini qo`yadi, ammo 
uni mustaqil hal qilish yo`llarini ko`rsatmaydi. Har bir o`quvchi muammoni 
mustaqil hal qilish uchun o`zicha izlanadi. Ammo quyinchilik tug`ilganda unga 
yordam ko`rsatiladi. O`quvchi bu yordamni o`qituvchining tushuntirishidan, 
o`quvchilarning o`zaro suhbatidan yoki darslikdan olishlari mumkin. 
Topshiriqni bajarish jarayonida olinadigan yordam usulni qisman ijodiy qilib 
qo`yadi. 
5.Tadqiqot (ijodiylik) usuli
. Bu usul o`quvchidan to`la ijodiylikni talab 
etadi. Yangi bilimlar olish maqsadida o`quvchi o`zi masala tuzishi va uni to`la 
mustaqil ravishda hal qilish yo`llarini izlaydi. O`qituvchi tomonidan beriladigan 
ijodiy-amaliy topshiriqlar ham hech qanday yordamsiz, yoki namunaga 
asoslanmagan holda bajariladi. Mazkur tasnifning ustunligi shundaki, 
o`quvchilarning bilish faoliyatini bosqichma- bosqich faollashtirish nazarda 
tutilgan hamda unda o`quvchilarning qobilyatlarini rivojlantirishga va o`quv 
faoliyati tarkibida tadqiqotchilik unsurlari bo`lishi zarurligiga e’tibor berilgan. 
Yuqorida berilgan tasniflar ta’limning umumiy qonuniyatlaridan kelib 
chiqib, barcha fanlarni o`qitishga bevosita aloqador usullar sanaladi. 
Xususiy usullar, shu jumladan, ona tili o`qitish metodikasi ham 
o`qitishning barcha masalalari qatori ta’lim usullarini tanlashda umumdidaktik 

---

51 
sistemaga asoslanilsa-da, ammo uning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib 
chiqadigan usullari ham mavjud. 
Ona tili o`qitish metodikasida ta’lim usullari kam o`rganilgan masalalardan 
biridir. Metodist H.Rustamov bilimlarni olish manbaidan kelib chiqib, ona tili 
o`qitish usullarini quyidagicha tasniflaydi: 
a) o`qituvchining bayoni; 
b) suhbat; 
c) til hodisalarini kuzatish va tahlil qilish; 
d) grammatik tahlil; 
e) mashq; 
f) darslik ustida ishlash; 
g) ko`rgazmali qurollardan foydalanish; 
h) sayohat. 
Bu usullar, birinchidan, qayta xotiralashga asoslangan usullar bo`lib, ular 
o`quvchilarda ijodiy qobiliyatlarni o`stirishga to`la muvofiq kelmaydi. Bu 
usullarda, asosan, o`qituvchi faoliyati nazarda tutilgan; ta’lim jarayonining 
sub’ekti sanalgan o`quvchi e’tibordan chetda qolgan. Mazkur tasnifda 
o`quvchilarda izlanuvchanlikni shakllantirishga xizmat qiladigan muammoli 
bayon,qisman izlanuvchanlik, tadqiqot (izlanuvchanlik) usullari tamoman o`z 
ifodasini topmay qolgan. 
Ma’lumki, dars ikki yoqlama jarayon bo`lib, unda o`qitivchi ham,o`quvchi 
ham faol ishtirok etadi. Shuning uchun o`qitish usullarini tasnif qilishda nafaqat 
o`qituvchi faoliyati, balki o`quvchi faoliyati ham asos bo`lib xizmat qilmog`i 
lozim. Ona tili darslarida qo`llaniladigan o`qitish usullari nafaqat bilimlarni 
bayon qilish yoki uni mustahkamlashga xizmat qilishi, balki o`quvchilarning 
mustaqil bilim olishini ham hisobga olishi, ta’lim jarayoniga izlanuvchanlik va 
tadqiqotchilik unsurlarini qo`shish orqali ularni ijodiy faoliyatga tayyorlashi 
lozim. Ana shu nuqtai nazardan qaraladigan bo`lsa, ta’lim usullarini ikki katta 
guruhga ajratsa bo`ladi; 
1. O`qituvchi faoliyati bilan bog`liq usullar. 
2. O`quvchi faoliyati bilan bog`liq usullar. 
O`qituvchi faoliyati bilan bog`liq usullarni: 

---

52 
1. Bilimlarni tayyor holda bayon etish; 
2. Bilimlarni muammoli yo`l bilan bayon qilish usullariga ajratsa bo`ladi. 
O`quvchi faoliyati bilan bog`liq usullar o`z navbatida qayta xotiralash, 
qisman izlanuvchanlik va izlanishga asoslangan usullarga bo`linadi.