A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Arab tilidagi manbalar qanday xususiyatga ega?
2. Fors tilidagi manbalar to'g'risida niта la m i bilasiz?
3. O'zbek tilidagi manbalaming tariximizni o'rganishdagi ahamiyati nimada?
6 -M A V Z U : G E O G R A F IY A V A K O S M O G R A F IY A G A
O I D M A N B A L A R
Darsning mazmuni: 
Geografiya va kosmografiyaga oid asarlaming 
tarix ilmi uchun qimmatli tomonlari ochib beriladi.
Reja:
6.1. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar tavsifi.
Asosiy tushunchalar: jug'rofiya, kosmograftya, iqlim, hudud, mamlakat,
viloyat, o'lka.
6.1 . G eografiya va kosm ografiyaga oid asarlar tavsifi
6 .1 .1 . « M o ‘jam ul-buldon»
M ash h u r qom usiy asar ” M o‘jam u l-b u ld o n ” m uallifi ajoyib 
sarguzashtlami o 'z boshidan kechirgan olim, sayyoh va xattot Yoqut 
Hamaviydir (1179-y. tug1.). U , asli Kichik Osiyolik (Rum) qul bo'lgan. 
Otasining ismi kim ekanligini bilmagani uchun o'zini Ibn Abdulloh (Tangri 
qulining o'g'li) deb atagan. Bolalik vaqtida asirlar bilan birga Bag'dodga 
olib kelingan va uni Hama shahrida (Suriya) Askar ibn lbrohim al- 
Hamaviy ismlik savdogar sotib olgan va unga Yoqut deb nom bergan.
Yoqut o'sha savdogaming yordami bilan xat-savodini chiqardi. So'ng 
madrasa ta’limini oldi. Keyin xo'jayinning hisob-kitob ishlarini boshqardi 
va uning topshirig'i bilan bir qancha mamlakatlaiga savdo-sotiq yumushi 
bilan borib qaytdi.
Yoqut 1199-yili xo'jayini vafot etishi bilan qullikdan ozod qilindi 
va, 
asosan xattotlik va kitobfurushlik bilan mashg'ul bo'ldi. 1213-yildan 
boshlab Y oqut 16 yil m obaynida Suriya, M isr, Fors, X uroson. 
Movarounnahr va Xorazm bo'ylab sayohat qildi va 1220-yili 
M o 's o 'lg a
qaytib faqat ilmiy ish bilan mashg'ul bo'ldi.
Yoqut ikkita muhim va katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan asar 
yozib 
qoldirdi. Bulardan biri ko'p vaqtlardan beri ilmiy jamoatchilik 
o 'rta sid a

---

‘r shuhrat qozongan «M o'jam ul-buldon* («Mamlakatlar ro'yxati*) 
Z° ri bo'lib, kitob 1224-yili yozib tam om langan. Asar Yoqutga homiylik 
!!j[gan vazir va faylasuf olim Ibn al-Qiftiyga (1172-1248) bag'ishlangan.
Olim mazkur asarini yozishda Ibn Xurdodbeh, al-Ya’qubiy, Jayhoniy, 
Ibn al-Faqih, Abu Zayd al-Balxiy (tax.850~934-y.), Istaxriy, Ibn Hauqal, 
Abulfath Nasr ibn Abdurahmon al-Iskandariy (vaf. 1165-y.) va boshqa 
olimlaming asarlaridan ham keng foydalangan.
Asaming eng qimmatli tomoni yana shundaki, olim uni yozishda 
ko'p yillik sayohati vaqtida to'plagan faktik material, m a’lumotlarni
unumli iste’foda etgan.
«Mo'jam ul-buldon* ko'p jildlik salmoqli katta asar bo'lib, unda 
Arabiston, Xuroson, M ovarounnahr, Xorazm va boshqa mamlakatlar, 
ulaming geografik holati, iqtisodiyoti, tarixi, ijtimoiy va madaniy hayoti 
haqida ixcham, lekin qimmatli m a’lum otlar mavjud.
Asar 1866-1870-yillarda F.Vyustenfenld tom onidan (olti jildda), ash- 
Shikiti tom o nidan 1906-yilda Q o h irad a (sakkiz jild d a) bosilgan; 
qo'shimcha 1X-X jildda (Qohira, 1907 yil) ham bosilgan.
Yoqut Hamaviyning yana bir m uhim asari «M o'jam ul-udabo* 
(«Adiblar ro'yxati*)dir. Asar o'ziga xos biografik qomus bo'lib, unda 
aw al o 'tgan , shuningdek m uallif bilan zam ondosh bo'lgan Sharq 
adiblarining ixcham taijimai holi alifbo tartibida berilgan. Asar aslida 4 
jildlik bo'lgan, lekin uning faqat birinchi jildi saqlangan va ingliz 
sharqshunosi D.S.Margolius (1858—1940) tom onidan 1908-yili nashr 
etilgan. Ushbu kitobdagi ma’lumotlar Yoqutning awalgi asaridagi tasawur 
va tushunchalami m a’lum darajada to'ldiradi va kengaytiradi.
O'zbekistonda olim ijodini Sh. Shoislomov, H. Hikmatullayev, Sh. 
Zokirov, B. Irmatov, I. Elmurodov va boshqalar o'rganganlar.