Chirchiq davlat pedagogika instituti shukurullo mardonov umida zokirova

 
 
 
 
 
 
 
 

---

113 
VII bo‘lim. ABDULLA AVLONIYNING “TURKIY GULISTON 
YOXUD AXLOQ” ASARIDA TA’LIM-TARBIYA MASALALARI 
Reja
: 
1. A.Avloniyning “Turkiy guliston yohud axloq” asari va uning yaratilish 
tavsifi. 
2. Asardagi asosiy g‘oya. 
3. A.Avloniyning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti va tarbiya yo‘nalishlari 
to‘g‘risidagi fikrlari. 
4. Asarning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati. 
 
Tayanch tushunchalar
: tarbiya, axloq, xulq, tarbiyaning zamoni, badan tarbiyasi, 
fikr tarbiyasi, axloq tarbiyasi, yaxshi xulqlar, yomon xulqlar. 
7.1. A.Avloniyning “Turkiy guliston yohud axloq” asari 
va uning yaratilish tavsifi
Taniqli o‘zbek pedagogi va olimi A.Avloniyning pedagogikaga 
oid asari asarlari ichida uning 1913 yilda yozgan va 1917 yilda 
ikkinchi bor nashr qilingan “Turkiy guliston yoxud axloq” nomli asari 
XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o‘rganish sohasida 
katta ahamiyatga molikdir. Bu asar mazmun tomonidan muallifning 
boshqa ijtimoiy va pedagogik asarlari bilan uzviy bog‘liqdir. “Turkiy 
guliston yoxud axloq” asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. 
Asarda insonlarni “yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi” 
ilm-axloq haqida fikr yuritiladi. Shu jihatdan qaraganda bu asar Yusuf 
Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nosir 
Xusravning “Saodatnoma”, Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston”, 
Jomiyning “Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Maxbub ul-qulub”, 
Axmad Donishning “Farzandlarga vasiyat”, Voiz Koshifiyning 
“Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati” asarlari 
shaklidagi o‘ziga xos tarbiyaviy asardir. Shuni ta’kidlash lozimki, XX 
asr boshlarida bunday asarni yaratish, milliy g‘oya, milliy rux 
 

---

114 
singdirilgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning tatbiq etilishi pedagogika
olamidagi yirik kashfiyotdir. 
Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida 
fikr yuritib “Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz 
bo‘lib o‘sdimi, ollohu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq, 
erdan turib yulduzlarga qo‘l uzatmoq kabidur”, - deydi. Uning fikricha, 
bolalarda axloqiy hislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy 
sharoit va bolaning atrofidagi kishilar katta ahamiyatga ega. 
O’zbek pedagogikasi tarixida A.Avloniy birinchi marta 
pedagogikaga “Pedagogiya”, ya’ni bola tarbiyasining fani demakdir”, 
deb ta’rif berdi. Tabiiy, bunday ta’rif Avloniyning pedagogika fanini 
yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy ko‘plab xorijiy 
tillarni bilgan, arab, fors, rus, ozarboyjon tillarini mukammal egallagan. 
Sharq xalqlari ilmiy merosini “Chuqur o‘rganganligi “Turkiy 
guliston yoxud axloq” kitobini yaratishda, o‘zbek va tojik adabiyoti 
klassiklarining asarlaridan ijodiy foydalanish imkonini berdi. U mazkur 
asarni yozishda xalq pedagogikasidan o‘rinli foydalanib, asarni 64 
bobdan iborat tarzda bayon etdi. Har bir bob o‘ziga xos xususiyatgea ega 
bo‘lib, ta’lim tarbiya masalalarini yoritishda biri ikkinchisini uzviy 
to‘ldiradi va takomillashtiradi. Muallifning hizmati shundaki, u mazkur 
asarni yozishda har bir bobning maqsad-vazifalarini ilmiy, uslubiy 
jihatdan asoslab, sodda va ravon til bilan o‘quvchilarga tushunarli xolda 
bayon eta bildi. Buni biz asarning asosiy g‘oyasi, yo‘nalishlari, tarbiya 
turlari haqida bayon etgan fikr-muloxazalarida ko‘ramiz.