Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

Zaryadlarning chiziqiy, sirtiy va hajmiy zichliklari tushunchalarini 
berish, fizik kattaliklarning kiritilish sabablarini va ahamiyatini tushuntirish.
Birlik hajmga to’g’ri keluvchi zaryad miqdoriga zaryadning hajmiy zichligi 
deyiladi:
 
(4) 
(4.1)
(4.2)
[ ]
⁄
(4.3)
Birlik yuzaga to’g’ri keluvchi zaryad miqdoriga zaryadning sirt zichligi 
deyiladi: 
Uzunlik birligiga to’g’ri keluvchi zaryad miqdoriga teng kattalikka 
zaryadning chiziqli zichligi deyiladi: 
Jismlarning zaryadlanishi bilan bog’liq amaliy masalalarga misollar 
keltirish
. Elektr zaryadlarni turli usullar bilan olish mumkin, masalan, galvanic 
elementlar yordamida zaryadlar olish to’g’risida eslatib o’tamiz. Elektr 
o’tkazuvchi eritma (kislota yoki tuzning suvdagi eritmasi) yordamida tutashtirilgan 
ikki hil o’tkazgich galvanic element deyiladi. Rasmda eng oddiy elementlardan biri 
– Volt elementi ko’rsatilgan. Bu element sulfat kislotaning suvdagi kuchsiz 
eritmasiga tushirilgan, elektrodlar deb ataladigan mis va rux plastinkalardan iborat. 

---

Mis musbat zaryadlanadi, rux esa manfiy zaryadlanadi. Ko’pincha musbat elektrod 
anod, manfiy elektrod katod deb ataladi. Tajribada ko’rsatiladiki, har qanday 
jismda zaryad paydo bo’lishi kattaligi jihatidan unga teng, lekin ishorasi qarama-
qarshi bo’lgan boshqa zaryadni yuzaga keltiradi. Masalan, galvanik elementlarda 
doim ikki elektrodga ega bo’lamiz, ulardan biri musbat, biri manfiy zaryadlanadi. 
Ishqalab elektrlashda ham doim ikkala ishqalanayotgan jism zaryadlanadi, shu 
bilan birga kattaligi teng bo’lib ishoralari turli ismli bo’ladi. Har qanday zaryadlash 
protsessida bir xil kattalikdagi turli ismli zaryadlar paydo bo’lishi hamma jismlarda 
doim musbat va manfiy zaryadlar bo’ladi degan xulosaga olib keldi. Biroq oddiy 
sharoitlarda har qaysi jism hajmidagi musbat zaryadlar miqdori manfiy zaryadlar 
miqdoriga teng, shuning uchun jism zaryadlanmagan bo’lib tuyuladi. Har 
qaysizaryadlash protsessi elektr zaryadlarini qayta taqsimlash protsessidan iborat, 
bunda jismlarning birida (yoki jismning biror qismida) ortiqcha musbat zaryad, 
boshqa jismda ( yoki jismning boshqa qismida) ortiqcha manfiy zaryad hosil 
bo’ladi. Jismlardagi musbat va manfiy zaryadlarning umumiy miqdori 
o’zgarmaydi, bu zaryadlar jismlar o’rtasida qayta taqsimlanadi, xolos. Shuning 
uchun hamma jismlarda istalgan elektr protsessda hosil bo’ladigan zaryadlarning 
algebraic yig’indisi hamma vaqt nolga teng. Hozirgi vaqtda elektr zaryadlar 
tabiatda biz eng soda yoki elementar deb hisoblaydigan zaryadlangan zarralar 
ko’rinishida bo’lishi uzil-kesil aniqlangan. Manfiy zaryadlangan elementar zarra 
electron deb ataldi, biz uni elektr hodisalarida ko’p uchratamiz. Har qaysi 
elektronning zaryadi bir hil va 
ga teng . Elektronning massasi 
juda ham kichik va atigi
kg ga yaqin. Shuning uchun jismning massasi 
sezilarli o’zgarmagan holda unga juda ko’p miqdorda elektronlar olib kelish va 
undan olib ketish mumkin. Har qaysi elementning atomi tarkibiga unga xos 
bo’lgan muayyan miqdordagi elektronlar kiradi. Biroq atom butunicha olganda 
zaryadlanmagan, chunki unda kattaligi jihatdan atomdagi barcha elektronlar 
zaryadlarning yig’indisiga teng bo’lgan musbat zaryad bor. Atomning musbat 
zaryadi atom yadrosida bo’lib, atomning deyarli hamma massasi shu yadroda 
mujassamlashtirilgan. Agar atom bir yoki bir nechta electron yo’qotsa, unda atom 

---

musbat zaryadlangan atomga yoki musbat zaryadlangan ionga aylanadi. Agar atom 
qo’shimcha elektronlar qamrab olsa, manfiy zaryadlangan atom yoki manfiy ion 
hosil bo’ladi. Biror jismning zaryadlanish protsessi deganda unga biror miqdor 
elektronlar yoki ionlarning kelib qo’shilishi yoki undan olib ketilishi tushuniladi.